جیحان

جِیْحان، رودی در جنوب ترکیه. جیحان از رودهای معتبر آناتولی است که یونانیان در دوران باستان آن را پیراموس می‌خواندند؛ رود دیگری که در غرب آن جاری است، سیحان (ساروس‌باستان) نام دارد (نک‍ : استرابن، V / 353؛ گزنفن، III / 35).
این رود با 474 کمـ‍ درازا، در فاصلۀ کمی از شمال شرقی شهر البستان در ولایت قهرمان مرعش از کوههای توروس سرچشمه می‌گیرد و در حدود شهر البستان شاخابه‌های مهمی چون رودخانه‌های سوگوتولو و هرمان به آن می‌پیوندد، سپس در جنوب شهر افشین، رود گوکسون به آن می‌ریزد و در جهت جنوب ادامۀ مسیر می‌دهد و از میان شهر مرعش می‌گذرد. پس از عبور از این شهر، رود آق‌سو که از شمال شرقی شهر مرعش می‌گذرد، به جیحان می‌پیوندد، سپس از غرب ارتفاعات آنتی‌توروس عبور می‌کند و به دشت کیلیکیه می‌رسد. پس از دریافت ریزابه‌هایی در این منطقه مسیر آن از کنار اراضی شمال سوریه و راههای شوسه و راه‌آهن در ولایت آدانا عبور می‌کند و سرانجام، به خلیج اسکندرون در شمال شرقی دریای مدیترانه می‌ریزد (IA, III / 128; YA, I / 9,VIII / 5644-5645؛ پل‌رو، 21). دهانۀ جیحان در طول زمان در ساحل دریای مدیترانه چندین‌بار تغییر یافته است و این تغییرات از دلتای شکل گرفته به وسیلۀ رسوبات آبرفتی که جیحان با خود به همراه می‌آورد، ناشی می‌شود (EI2).
به‌ نوشتۀ استرابن، جغرافیانگار و مورخ یونانی (63 ق‌م-20م)، رودخانۀ پیراموس درگذشته در زیرزمین جریان داشته، و بعدها بر روی زمین جریان یافته است (355، V / 353). به نظر می‌رسد تازیان در سده‌های نخستین اسلامی نام جیحان و سیحان را (نک‍ : ابن‌خردادبه، 176، 177؛ طبری، 7 / 500؛ مقدسی، 22؛ اصطخری، 63، 64) که قلمرو آنان را از قلمرو امپراتوری روم شرقی (بیزانس) جدا می‌کرد، به تقلید از جیحون و سیحون (آمودریا و سیردریا) در آسیای مرکزی، به جای پیراموس و ساروسن بر این دو رود نهاده‌اند (نک‍ : طبری، 9 / 202؛ نیز نک‍ : نولدکه، 699-700).
نواحی اطراف رود جیحان مانند دیگر نقاط ثغور شامیه که در تصرف امپراتوری روم شرقی بود، در 31ق / 652 م به دست امویان گشوده شد. در آن روزگار ناحیۀ میانی و پایین رود جیحان، بخشی از ثغور شامیه به شمار می‌رفت (بلاذری، 225-227؛ مسعودی، 58؛ نیز نک‍ : EI2). نواحی اطراف رود جیحان تا سدۀ 5 ق / 11م پیوسته موضوع منازعه میان مسلمانان و بیزانسیها بود. طی سالهای 491- 499ق / 1098-1106م نواحی اطراف رود جیحان تحت استیلای صلیبیها درآمد، اما دوباره در اختیار مسلمانان قرار گرفت. با هجوم ترکان سلجوقی به ارمنستان در سدۀ 5 ق، گروهی بسیار از ارمنیان به ناحیۀ کیلیکیه و مناطق پیرامون رود جیحان رهسپار شدند و حکومتی تشکیل دادند که تابع حکومت بیزانس بود (رانسیمان، I / 200؛ پاسدرماجیان، 235؛ نک‍ : ه‍‌ د، ارمنستان).
در 675 ق / 1276م بیبرس بندقداری از سلاطین ممالیک بحری، برای ایجاد امنیت مرزهای شمالی سرزمین خود به قلمرو بیزانس لشکر کشید و البستان و قسمت علیای رود جیحان را تسخیر کرد (مختصر ... ، 316-317؛ رشیدالدین، 2 / 1101-1102).
ادریسی مؤلف سدۀ 6 ق / 12م، از جیحان به عنوان رودی در مصیصه (ماسیس) یاد کرده، و به پل سنگی قدیمی که در شهر مصیصه بر روی جیحان ساخته شده بود، اشاره نموده است. به گزارش او، این پل در زمان استیلای رومیان بر این منطقه بنا شده بود (2 / 646-647). یاقوت مؤلف سدۀ 7ق نیز از این پل یاد کرده است (2 / 170). حافظ ابرو در سدۀ 9ق / 15م به قلعه‌ای به نام سرفندکار، در کنار رود جیحان اشاره نموده است (1 / 385).
در 738ق / 1337م، الناصر قلاوون (دورۀ سوم حک‍‌ 709-741ق) از ممالیک بحری به نواحی اطراف جیحان و کیلیکیه حمله کرد و آنجا را به تصرف درآورد که بخشی از این متصرفات را در این منطقه، «فتوحات الجیحانیه» نامیدند. ظاهراً در این نبردها پل رود جیحان ویران شد و دیگر مرمت و بازسازی نگردید (یوسفی، 393، 396-397؛ مقریزی، 1(2) / 617؛ نیز نک‍ : EI2)، زیرا در منابع پس از این تاریخ، از این پل یاد نشده است.
ابوالفدا در سدۀ 8 ق / 14م، جیحان را از نظر بزرگی با رود فرات مقایسه کرده است. به گزارش او در این دوره جیحان به نام «جهان» نیز خوانده می‌شده است (ص 50). جیحان در منابع سده‌های7- 9ق به‌‌صورت جاهان نیز ضبط شده است (نک‍ : یوسفی، 396؛ مقریزی، همانجا).
درسدۀ 9ق / 15م درجریان فتوحات‌عثمانی به‌خصوص در دورۀ سلطان سلیم اول (سل‍ 918-926ق) بخش علیای اراضی اطراف‌ رود جیـحان از استقلال ‌نسبـی برخوردار بـود (نک‍ : IA,III / 129؛ بازورث، 110).

مآخذ

ابن‌خردادبه، عبید‌الله، المسالک و الممالک، به کوشش دخویه، لیدن، 1306ق؛ ابوالفدا، تقویم البلدان، به کوشش رنو و دوسلان پاریس، 1840م؛ ادریسی، محمد، نزهة المشتاق، بیروت، 1409ق / 1989م؛ اصطخری، ابراهیم، مسالک الممالک، به کوشش دخویه، لیدن، 1870م؛ بازورث، ک. ا.، سلسله‌های اسلامی، ترجمۀ فریدون بدره‌ای، تهران، 1371ش؛ بلاذری، احمد، فتوح‌ البلدان، به کوشش عبدالله انیس طباع و عمر انیس طباع، بیروت، 1407ق / 1987م؛ پاسدرماجیان، هراند، تاریخ ارمنستان، ترجمۀ محمد قاضی، تهران، 1366ش؛ پل‌رو، ژان، ترکیه، تـرجمۀ خـانبابا بیانی، تهران، 1352ش؛ حـافظ ابـرو، عبدالله، جغرافیا، بـه کوشش صادق سجادی، تهران، 1378ش؛ رشیدالدین فضل‌الله، جامع التواریخ، به کوشش محمد روشن و مصطفى موسوی، تهران، 1373ش؛ طبری، تاریخ؛ مختصر سلجوق‌نامۀ ابن‌بی‌بی، به کوشش هوتسما، لیدن، 1902م؛ مسعودی، علی، التنبیه و الاشراف، به کوشش دخویه، لیدن، 1893م؛ مقدسی، محمد، احسن التقاسیم، به کوشش دخویه، لیدن، 1906م؛ مقریزی، احمد، السلوک، به کوشش محمد مصطفى زیاده، قاهره، 1957م؛ یاقوت، بلدان؛ یوسفی، موسى، نزهة الناظر، به کوشش احمد حطیط ، بیروت، 1406ق / 1986م؛ نیز:

EI2; IA; Nöldeke, Th., «Der Paradiesfluss Gihon in Arabien?», ZDMG, 1890, vol. XLIV; Runciman, S., A History of the Crusades, London, 1965; Strabo, The Geography, tr. H. L. Jones, London, 1961; Xenophon, Anabasis, tr. C. L., Brownson, London, 1968; YA.

شیوا جعفری