جیپور

جِیْپور، مرکز ایالت راجستان هند و شهرستانی به همین نام در آن ایالت.
شهرستان جیپور با مساحتی حـدود 068‘14 کمـ 2 در شرق ایالت راجستان واقع است. شهرهای جیپور، جموا، باسی، چاکسو و دودو از شهرهای مهم این شهرستان به شمار می‌‌آیند (جانسن، 270؛ «اطلس ... »، 112). رشته کوه آراولی و دریاچۀ نمک سمبهار در شرق جیپور از عوارض طبیعی آن به شمار می‌آیند (جانسن، همانجا). بناس، چمبال، بنگنکه، دهند و امانی شاه از رودهای مهم جیپورند (همانجا؛ «فرهنگ سلطنتی ... »، XIII / 383).
کشاورزی در شهرستان جیپور از رونق فراوانی برخوردار است. گندم و تنباکو از عمده‌ترین محصولات آنجا ست. در کنار کشاورزی صنایعی همچون نساجی و غذایی فعال‌اند. صنایع دستی جیپور نظیر سفالگری، منبت‌کاری، قلمکاری، میناکاری و جواهرسازی از اشتهار خاصی برخوردارند. افزون بر اینها بازرگانی در جیپور پر رونق است (مجیب، 431؛ حکمت، 354؛ «کتابخانه ... »، npn.).
شهر جیپور مرکز ایالت راجستان و بزرگ‌ترین شهر این ایالت با 808‘102‘ 3 تن جمعیت (2009م / 1388ش) در حدود 220 کیلومتری جنوب غربی دهلی واقع است («فرهنگ جهانی»، npn.؛ «کتابخانه»، npn.).
از بناهای تاریخی این شهر می‌توان به کاخ مهاراجه و رصدخانه‌ای که در سدۀ 12ق / 18م به دستور جی سینگ دوم، ملقب به سوایی، بنا شد، اشاره کرد (فرگسن، II / 111؛ «شهرها ... »، IV / 179). جیپور از طریق راه‌آهن به دیگر نقاط هند مرتبط است («کتابخانه»، npn.).

پیشینۀ تاریخی

از پیشینۀ تاریخی این منطقه آگاهی چندانی در دست نیست؛ اما همین قدر می‌دانیم که مهاراجه‌هایی که بر این منطقه حکومت می‌کردند، با اینکه نسبشان به کاچواهای راجپوت می‌رسید، خود را منتسب به پسر راما، پادشاه افسانه‌ای آیودیا و قهرمان اشعار سنسکریت رامایانا، می‌دانستند. نخستین شخص شناخته شده که بر این منطقه فرمانروایی داشت، دهندار بود که در 522 ق / 1128م حکومت این منطقه را از پدر زن خود به عنوان هدیه دریافت کرد. اما آنچه مسلم است، شهر امروزی جیپور را در 1141ق، جی‌سینگ دوم (1099-1156ق / 1688-1743م)، منجم و شاهزاده‌ای از راجپوتها، فرزند مهاراجه بیشان ـ سینگ، همسان شهر احمدآباد بنیاد نهاد و پایتخت خود را از اَمبر ــ که در حدود 11 کیلومتری جیپور کنونی واقع بود ــ به آنجا منتقل کرد. او شماری از دانشمندان، هنرمندان و معماران را به جیپور فراخواند و این شهر را براساس فنون معماری‌ای بنیاد نهاد کـه هنـوز هم الگویی برای شهرسازی هند به شمار می‌رود (نک‍ : «فرهنگ سلطنتی»، XIII / 384, 388, 400؛ کی، 13؛ نیز نک‍ : EI2).
برخی از محققان نام این شهر را برگرفته از نام جی سینگ بنیـان‌گـذار آن دانستـه‌انـد (نک‍ : نهـرو، 2 / 468). جـی‌سینگ دوم ملقب به سوایی به رغم آشوبهای سیاسی که در دوران حکومت خود داشت، آغازگر عصری زرین در دانش و هنر بود. او در حوزۀ نجوم برای تهیۀ تقویم دقیق، رصدخانه‌ای در جیپور بنا نهاد. رصدخانۀ جیپور احتمالاً میان سالهای 1139-1147ق / 1727- 1734م بنا شده است (کی، 53-55).
پس از درگذشت جی سینگ دوم، جتهای بهارات در 1205ق / 1791م ناحیۀ ماچیری (الوار کنونی) را از محدودۀ جیپور جدا کردند («فرهنگ سلطنتی»، XIII / 386). با تسلط بریتانیا بر هند در اوایل سدۀ 13ق / اواخر سدۀ 18م، جیپور و بسیاری از نقاط هند دچار نابسامانیهایی ناشی از قدرت یافتن مراتهه‌ها بودند (اسمیث، 559).
در 1218ق / 1803م جگت سینگ حاکم جیپور برای تشکیل اتحادیه‌ای در برابر مراتهه‌ها با بریتانیا هم‌پیمان شد. در سدۀ 13ق / 19م با توجه به آنکه دیگر ایالتهای هند تحت سلطۀ بریتانیا بودند، اما راجپوتهای جیپور حکومتی مستقل از بریتانیا داشتند (همو، 570). پس از درگذشت جگت سینگ، جی‌سینگ سوم، جانشین او در جیپور شد. در زمان وی جیپور دستخوش آشوبهای مراتهه‌ها گردید، اما انگلیسیها به بهانۀ اینکه جی‌سینگ سوم کودک است، برای سرکوب این شورشها، افسر انگلیسی به نام بنتینج را مأمور رسیدگی به امور جیپور ساختند («فرهنگ سلطنتی»، همانجا؛ اسمیث، 631).
در 1251ق / 1835م راجه رام سینگ به حکومت جیپور رسید. در این دوره نیز جیپور دستخوش حملات مراتهه‌ها گردید و در این حملات یکی از دیپلماتهای انگلیسی کشته شد و پس از آن اقدامات جدی‌تری که برای مقابله با قیامهای مراتهه صورت گرفت، سبب کاهش قدرتهای محلی از جمله حکومت جیپور گردید؛ اما در 1267ق / 1851م، راجه رام سینگ به اوج قدرت رسید و صاحب ارتشی بسیار قوی شد. پس از آن، بر قدرت تدافعی جیپور به تدریج افزوده شد. راجه رام سینگ در دورۀ حکومت خود نظام آموزشی و نظام آبیاری را در قلمرو فرمانروایی خود گسترش داد («فرهنگ سلطنتی»، XIII / 387).
در دورۀ استعمار بریتانیا، سربازان جیپور برای جنگ به کشورهای دیگر فرستاده می‌شدند، چنان‌که در 1943م / 1322ش، مهاراجه جیپور هنگ پیاده‌نظام یکم جیپور را بر فراز تپه‌های مونته کاسینو در ایتالیا رهبری کرد (کالینز، 183).
امروزه جیپور یکی از شهرهای دانشگاهی هند به شمار می‌آید. در بایگانی رسمی جیپور اسناد تاریخی مهمی از جمله اوراق روزنگار متعلق به دورۀ اورنگ زیب، نگهداری می‌شود. همچنین در کتابخانۀ ایالتی جیپور دو کتاب نفیس از امیر خسرو دهلوی با عنوانهای خزائن الفتوح و انشائیۀ خسرو نگهداری می‌شود (نک‍ : جانسن، 271؛ EI2).

مآخذ

حکمت، علی‌اصغر، سرزمین هند، تهران، 1337ش؛ کالینز، لاری و دومینیک لایپر، آزادی در نیمه شب، ترجمۀ پروانه ستاری، تهران، 1368ش؛ نهرو، جواهر لعل، کشف هند، ترجمۀ محمود تفضلی، تهران، 1361ش؛ نیز:

An Atlas of India, Delhi, 1990; Cities of the World, Detroit, 1982; EI2; Encarta Reference Library, 2004; Fergusson, J., History of Indian and Eastern Architecture, New Delhi, 1972; The Imperial Gazetteer of India, New Delhi, 1972; Johnson, B. L. C., Geographical Dictionary of India, New Delhi, 2002; Kaye, G. R., The Astronomical Observatories of Jai Singh, Calcutta, 1918; Mujeeb, M., The Indian Muslim, London, 1985; Smith, V. A., The Oxford History of India, ed. P. Spear, Oxford, 1958; The World Gazetteer, www.world-gazetteer.com.

مهدی جوزی