جیانی، ابوعلی

جَیّانی، ابوعلی حسین بن محمد بن احمد غسانی (427- 498ق / 1036-1105م)، محدث و رجال‌شناس مالکی اندلس. وی  در «الزهرا» شهری در نزدیکی قرطبه متولد شد. پدرش در زمان حملۀ بربرها، به جیان (ه‍ م) پناه آورد و از آن‌رو نسبت جیانی گرفت (یاقوت، 2 / 169؛ ابن ابار، 77- 78). وی هرگز اندلس را ترک نکرد (ذهبی، 19 / 149).
جیانی از 444ق / 1052م آغاز به طلب حدیث کرد (ابن خلکان، 2 / 180)، و نزد بزرگانی چون ابو عمر ابن عبدالبر، ابو ولید باجی، ابوعبدالله محمد بن عتاب، حکم بن جذامی، ابوالعباس عُذری و ابوالقاسم طرابلسی دانش آموخت (قاضی عیاض، 138؛ ابن بشکوال، 1 / 141-142؛ ضبی، 249؛ ذهبی، همانجا). وی در علم حدیث تبحر بسیار یافت و رئیس محدثان قرطبه در عصر خود گردید (ابن بشکوال، یاقوت، همانجاها). به گفتۀ قاضی عیاض او پس از درگذشت ابوعلی غسانی، سرآمد محدثان اندلس شد (ابن ابار، 78). ضبط وی در کتابت حدیث و اتقان او در روایت را ستوده‌اند (قاضی عیاض، همانجا).
جیانی بر ادب عربی تسلط داشت و واژه‌های غریب و نادر این زبان را به خوبی می‌شناخت و اشعار و انساب عرب را نیز می‌دانست (همو، نیز یاقوت، همانجاها؛ ابن فرحون، 332).
جیانی در جامع قرطبه تدریس می‌کرد و دانشمندان و فقیهان بسیاری نزد وی دانش آموختند (ابن بشکوال، 1 / 142؛ مقری، 150). از جمله شاگردان او می‌توان از محمد بن حکم باهلی، احمد بن ابراهیم جیانی، قاضی ابوعلی بن سکره، ابوالقاسم ابن ورد، عبدالله بن خصله و محمد بن برطله نام برد (ذهبی، 19 / 150؛ مخلوف، 123).
ابن عبدالبر برای تکمیل کتاب مشهور خود الاستیعاب از وی یاری خواست (ذهبی، 19 / 149-150). به گفتۀ قاضی عیاض، جیانی بدو دست‌خطی داد و در آن اجازۀ تصحیح فهرست بزرگ شیوخ خود را به وی داد (قاضی عیاض، 139؛ کتانی، 1 / 500). افزون بر آن، افراد صاحب‌نام دیگری چون ابن فرحون، ابن عطیه، ابوالحسن ابن مغیث و ابوجعفر ابن باذش از وی روایت کرده‌اند (مقری، همانجا؛ ضبی، 327؛ مخلوف، همانجا؛ کتانی، 2 / 887).
اشعاری پراکنده از وی مبنی بر ابراز تعلق خاطرش نسبت به محدثان در منابع آمده است (ابن بشکوال، مقری، همانجاها). جیانی پیش از مرگ مدتی خانه‌نشین بود (ابن بشکوال، 1 / 143؛ یاقوت، 2 / 170).

آثـار

1. تقیید المهمل و تمییز المشکل

مشهورترین اثر جیانی است که در آن به ضبط نامهای مبهم در رجال صحیحین بخاری و مسلم پرداخته است؛ این اثر در 3 جلد به کوشش علی عمران و محمد عزیز شمس در مکه (1424ق / 2003م) به چاپ رسیده است. بخشی از کتاب نیز با عنوان التنبیه علی الاوهام الواقعة فی المسند الصحیح للبخاری به کوشش محمد صادق آیدین در 1407ق / 1987م به طور جداگانه انتشار یافته است و نسخه‌های مستقلی هم دارد (GAS, I / 142). آثار عرضه شده در فهارس نسخ خطی با عنوان التعریف بشیوخ البخاری (زرکلی، 2 / 255) و الکنى و الالقاب (GAL, S, I / 629; GAL, I / 454)، ظاهراً بخشهای همین کتاب‌اند (نیز نک‍ : حاجی خلیفه، 1 / 553).

2. تسمیة شیوخ ابی داوود

در مطالعۀ شیوخ وی در کتاب سنن (ابن خیر، 221-222)، که به کوشش محمد سعید زغلول در بیروت (1418ق / 1997م) به چاپ رسیده است.

3. تسمیة شیوخ النسایی

که اثری مشابه در سنن نسایی و رجال آن است (مخلوف، همانجا).

مآخذ

ابن ابار، محمد، المعجم، مادرید، 1885م؛ ابن بشکوال، خلف، الصلة، به کوشش عزت عطار حسینی، قاهره، 1374ق / 1955م؛ ابن خلکان، وفیات؛ ابن خیر، محمد، فهرسة، به کوشش ف. کودرا، بغداد، 1963م؛ ابن فرحون، ابراهیم، الدیباج المذهب، قاهره، 2003م؛ حاجی خلیفه، کشف؛ ذهبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، 1405ق / 1985م؛ زرکلی، اعلام؛ ضبی، احمد، بغیة الملتمس، مادرید، 1884م؛ قاضی عیاض، الغنیة، به کوشش ماهر زهیر جرار، بیروت، 1402ق / 1982م؛ کتانی، عبدالحی، فهرس الفهارس و الاثبات، بیروت، 1982م؛ مخلوف، محمد، شجرة النور الزکیة، قاهره، 1349ق؛ مقری، احمد، ازهار الریاض، قاهره، 1358ق / 1939م؛ یاقوت، بلدان؛ نیز:

GAL; GAL, S; GAS.

پریسا عرب