چالدران

چالْدِران، شهرستان و دشتی واقع در شمال استان آذربایجان غربی و نیز جنگی به همین نام که در 920ق / 1514م میان شاه اسماعیل صفوی و سلطان سلیم عثمانی در این دشت روی داد. نام چالدران را برگرفته از «چهاردیران» دانسته‌اند که به‌تدریج بر اثر کثرت استعمال به چالدران بدل شده است (زاهدی، 576). هرچند در منابع تاریخی دیگر اطلاق نام چهاردیران به این منطقه دیده نشده است، اما این گفته با توجه به پیشینۀ حضور ارمنیان و وجود کلیساها و دیرهای متعدد آنان در این منطقه، چندان دور از واقعیت نمی‌نماید.

شهرستان چالدران

ایـن شهرستـانِ مرزی بـا 975‘1 کم‍ـ 2 مساحت، از خاور به شهرستان ماکو، از جنوب و جنوب باختری به شهرستان خوی و از شمال و باختر به کشور ترکیه محدود است و حدود 144کم‍‌ـ با ترکیه مرز مشترک دارد. بنا بر تقسیمات کشوری ایران در 1389ش، این شهرستان مشتمل بر دو بخش به نامهای مرکزی و دشتک، و 5 دهستان به نامهای چالدران جنوبی، چالدران شمالی و به‌به‌جیک، واقع در بخش مرکزی و آواجیق شمالی و آواجیق جنوبی، واقع در بخش دشتک، 186 پارچه آبادی، و دو شهر به نامهای سیه‌چشمه و آواجیق به مرکزیت شهر سیه‌چشمه است («ویژگیها ... »، بش‍ ؛ نشریه ... ، بش‍ ‌).
شهرستان چالدران تا پیش از اسفندماه 1375با نام سیه‌چشمه از بخشهای شهرستان ماکو به شمار می‌رفت، اما در آن تاریخ از شهرستان ماکو منتزع شد و به شهرستان ارتقا یافت و وزارت کشور نیز در 1376ش برای احترام به شهدای جنگ چالدران نام شهرستان سیه‌چشمه را به چالدران تغییر داد (نامۀ فرمانداری ... ؛ «ویژگیها»، بش‍ ؛ حیدری، 101).
شهرستان چالدران در منطقه‌ای کوهستانی جای دارد و زمینهای آن حدود 500‘1 تا بیش از 000‘ 3 متر از سطح دریا ارتفاع دارد و از این لحاظ مرتفع‌ترین شهرستان استان آذربایجان غربی به‌شمار می‌رود. کوههای این منطقه در واقع ادامۀ رشته‌کوههای زاگرس است که از جانب شمال به جنوب کشیده شده‌اند و نوار مرزی ایران و ترکیه را تشکیل می‌دهند (نامۀ فرمانداری). کوههای مَنَدلیخ (050‘ 3 متر)، حاجی بیک (850‘ 2 متر)، شیوَرِش (844‘ 2 متر) و محمود (810‘ 2 متر) از بلندترین کوههای این شهرستان به‌شمار می‌روند ( فرهنگ جغرافیایی آبادیها ... ، 1 / 60؛ جعفری، کوهها ... ، 206، 373، 505، 517).
حدود 7 / 70٪ از مساحت این شهرستان را اراضی کوهستانی، و 2 / 26٪ را اراضی دشتی و سیلابی تشکیل می‌دهد و ماندۀ زمینهای آن پوشیده از تپه‌ماهور است. دشتهای چالدران و کلیساکندی از مهم‌ترین دشتها و مراکز کشاورزی شهرستان چالدران‌اند. دو رودخانۀ قزل‌چای و شهید آرخی در دشت چالدران، و رودخانۀ قره‌سو و سرشاخه‌های آن در دشت کلیساکندی جریان دارند. افزون بر اینها، رودخانه‌های آق‌چای و زنگمار / زنگبار که به آن ماکوچای نیز می‌گویند، از دیگر رودخانه‌های مهم شهرستان چالدران‌اند (جعفری، رودها ... ، 96، 254؛ افشین، 2 / 46-47، 71-72؛ «ویژگیها»، بش‍ ‌).
پوشش گیاهی بیشتر زمینهای شهرستان از نوع گیاهان مرتعی است. بیش از 88٪ زمینهای شهرستان به مراتعی اختصاص دارد که بیشتر از نوع مراتع ییلاقی و میان‌بند هستند. اغلب مراتع این منطقه در دامنۀ ارتفاعات مرزی دو کشور ایران و ترکیه قرار دارند؛ از این‌رو، دام‌پروری در شهرستان چالدران از رونق خوبی برخوردار است و بیشتر مردم به این ‌کار می‌پردازند (همانجا). وجود منابع غنی آبهای سطحی و زیر زمینی و بارشهای مناسب، باعث رونق کشاورزی و باغداری در این منطقه شده است. کشاورزی در آنجا به دو صورت آبی و دیمی است. گندم، جو، تره‌بار، یونجه وسیب از مهم‌ترین محصولات کشاورزی و باغداری آنجا ست و کشاورزان شهرستان چالدران به عنوان کار جانبی به پرورش زنبورعسل نیز می‌پردازند که محصول عسل آن از لحاظ کمیت و کیفیت قابل توجه است. قالی‌بافی و گلیم‌بافی که از دیرباز در این ناحیه رایج بوده است، از دیگر فعالیتهای اقتصادی مردم چالدران به‌شمار می‌رود ( فرهنگ جغرافیایی آبادیها، همانجا).
آب و هوای شهرستان چالدران به‌سبب موقعیت طبیعی آن متغیر است؛ نواحی کوهستانی دارای آب و هوای سردسیر کوهستانی و دیگر نواحی دارای آب و هوای معتدل است ( فرهنگ جغرافیایی ایران، 4 / 154، 288). در سرشماری 1385ش، شهرستان چالدران 572‘ 44 تن جمعیت داشته است («مرکز ... »، بش‍ ‌). بیشتر مردم این شهرستان را آذربایجانیها تشکیل می‌دهند، اما شماری از روستاهای آن کردنشین است. از لحاظ دینی آذربایجانیها شیعۀ دوازده‌ امامی، و کردها سنی شافعی‌مذهب‌اند. بیشتر مردم شهرستان چالدران به زبان ترکی، و گروهی نیز در روستاها به زبان کردی سخن می‌گویند (نامۀ فرمانداری؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیها، 1 / 61).

مرکز شهرستان

شهر سیه‌چشمه مرکز شهرستان چالدران در °39 و ´3 عرض‌ شمالی و°44 و ´22 طول شرقی و در ارتفاع 850‘ 1 متری از سطح دریا و در 24 کیلومتری مرز ایران با کشور ترکیه، کنار یکی از ریزابه‌های قزل‌چای جای دارد. آب و هوای این شهر معتدل و نیمه مرطوب است. بیشترین درجۀ حرارت در تابستانها به °28+ سانتی‌گراد و کمترین آن در زمستانها به °22- سانتی‌گراد می‌رسد و میانگین بارش سالانۀ آن حدود 450 میلی‌متر است (همانجا؛ جعفری، دایرة‌المعارف ... ، 757- 758؛ «ویژگیها»، بش‍ ‌). در سرشماری 1385ش شهر سیه‌چشمه دارای 189‘ 14 تن جمعیت بوده است («مرکز»، بش‍‌ ).
سیه‌چشمه تا دورۀ پهلوی اول، قره عینی خوانده می‌شده است. این نام مرکب از دو واژۀ «قره» در ترکی به معنای سیاه و «عین» در عربی به معنای چشمه است. سبب این نام‌گذاری را وجود چشمه‌ای با نام «قره بلاغ» در پیرامون این شهر دانسته‌اند («ویژگیها»، بش‍‌ ).
شهر سیه‌چشمه به‌سبب اهمیت سیاسی و هم‌مرز بودن آن با ترکیه از دیرباز در منطقه مرکزیت داشته است. این شهر درگذشته بر سر راهی بازرگانی که تبریز را از طریق خوی به ترکیه متصل می‌ساخت، قرار داشت و گمرک‌خانه‌ای در آن برپا بود. گمرک سیه‌چشمه تا تأسیس گمرک بازرگان (ه‍ م) در 1316ش / 1937م دایر بود. در دورۀ قاجاریه با راه‌اندازی تأسیسات تلگراف در ایران، با توجه به مرکزیت این شهر، تلگراف‌خانه‌ای در آن دایرگشت که از طریق آن رویدادهای منطقه به حکومت مرکزی مخابره می‌شد.
در 1299ق / 1882م در عهد پادشاهی ناصرالدین شاه قاجار، حکومت چالدران و این شهر به طاهرخان حیدرانلو واگذار گردید، اما در اثر تحولات ایجادشده در زمان مظفرالدین شاه، حکومت آنجا در اختیار سردار ماکو قرارگرفت. پس از کودتای رضاخان میرپنج در 1299ش، سردار ماکو را در تبریز مسموم کردند و سیه‌چشمه از خالصجات دولت گردید؛ اما چندی بعد توسط حمدالله خان سالار، که نمایندگی مردم ماکو را در مجلس شورای ملی عهده‌دار بود، دوباره به فرزندان سردار ماکو منتقل شد (حجازی فر، 97، حاشیۀ 1).
طبیعت زیبا و آثار تاریخی متعدد، شهرستان چالدران را به یکی از مراکز گردشگری استان آذربایجان غربی بدل ساخته است. عمده‌ترین آثار تاریخی شهرستان چالدران کلیساها و آثار تاریخی بر جای مانده از زمان حضور ارمنیان در این منطقه و مزار شهدای جنگ چالدران است. قره کلیسا یا کلیسای تاتائوس که به کلیسای تادی مقدس نیز معروف است، مهم‌ترین اثر تاریخی شهرستان چالدران است. این کلیسا به‌سبب سنگهای سیاه ـ رنگی که در بخش کهن و شرقی آن به‌کار رفته، به قره‌کلیسا شهرت یافته است. قره‌کلیسا در 15 کیلومتری شمال شرقی سیه‌چشمه جای دارد و برپایۀ منابع تاریخی سنگ بنای آن در سدۀ نخست میلادی گذاشته شده است و از این‌رو، یکی از کهن‌ترین کلیساهای جهان به شمار می‌رود. بنای نخستین این کلیسا در واقع مقبرۀ تاتائوس از مبلغان دین مسیحی بوده است که در 43 م برای تبلیغ مسیحیت به این منطقه آمده بود و به دستور سانادروک، پادشاه ارمنستان در 66 م به قتل رسید و در این محل مدفون گشت و در سالهای بعد بر روی مزار او نمازگاه کوچکی برپا گردید. کلیسای کهن در 719ق / 1319م، بر اثر زمین لرزه ویران و در 729ق / 1329م، تجدید بنا گردید. در 1102ق / 1691م، با نصب سنگهای سیاه در این کلیسا، این بنا مرمت شد.
سرانجام در 1229ق / 1814م در بحبوحۀ جنگ اول ایران و روسیه، قسمت غربی کلیسا با به‌کارگیری سنگهای تراورتن و مرمر از نو آباد و ساخته شد. 44 باب دیر در اطراف کلیسا وجود دارد که توسط دیواری محصور شده‌اند. این کلیسا از معتبرترین و پرنقش‌ونگارترین کلیساهای ارمنیان است و آوازۀ جهانی دارد. هر سال در 4 مرداد / 26 جولای، ارمنیان ایران و دیگر کشورها برای زیارت کلیسای تاتائوس به این محل می‌آیند و شمار بسیاری از گردشگران ایرانی و خارجی نیز در این مراسم شرکت می‌کنند (زاهدی، 576-577؛ حیدری، 104؛ «معرفی … »، بش‍ ‌).
کلیسای زور زور واقع در مجاورت روستای بارون که در 714-715ق / 1314-1315م، ساخته شده است و آرامگاه ساندخت واقع در جنوب غربی قره‌کلیسا متعلق به سدۀ 8 ق / 14م، نیز آرامگاه کشیش زاکاریان واقع در شمال شرقی قره‌کلیسا، متعلق به همان سده از دیگر آثار بر جای مانده از ارمنیان در شهرستان چالدران است.
از دیگر آثار تاریخی این شهرستان مزار شهدای جنگ چالدران است که نزد مردم محل از احترام برخوردار است و به زیارت آن می‌روند؛ از آن میان، آرامگاه سید صدرالدین علی شیرازی وزیر اعظم شاه اسماعیل، واقع در کوهپایه‌های شمال شرقی سیه‌چشمه از اهمیت بیشتری برخوردار است. نقشۀ بیرونی این آرامگاه 6 گوشه، و شکل داخلی آن مدور است. معماری آرامگاه سیدصدرالدین به سبب به‌کارگیری آجر قرمز رنگ در آن، در مکتب معماری آذربایجانی استثنا به‌شمار می‌رود (حیدری، 101؛ «معرفی»، بش‍‌ ).

مآخذ

افشین، یدالله، رودخانه‌های ایران، تهران، 1373ش؛ جعفری، عباس، دایرة‌المعارف جغرافیایی ایران، تهران، 1379ش؛ همو، رودها و رودنامه‌های ایران، تهران، 1376ش؛ همو، کوهها و کوه‌نامۀ ایران، تهران، 1368ش؛ حجازی‌فر، هاشم، شاه اسماعیل اول و جنگ چالدران، تهران، 1374ش؛ حیدری، رضا، سیمای میراث فرهنگی آذربایجان غربی، تهران، 1382ش؛ زاهدی، حبیب، «قره کلیسا در قرن 13 و 14 هجری قمری»، مجموعۀ سخنرانیهای هفتمین کنگرۀ تحقیقات ایرانی، به کوشش محمد رسول دریاگشت، تهران، 1355ش، ج 3؛ مرکز آمار ایران (مل‍ )؛ «معرفی شهرستان»، فرمانداری شهرستان چالدران(1) (مل‍ )؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیهای کشور (نخجوان، اقدیر)، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، 1371ش؛ فرهنگ جغرافیایی ایران (آبادیها)، استان 3 و 4 (آذربایجان)، دایرۀ جغرافیایی ستاد ارتش، تهران، 1330ش؛ نامۀ فرمانداری شهرستان چالدران به مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، شم‍ 3 / 2 / 1 / 1964، مورخ 3 / 11 / 1389؛ نشریۀ عناصر و واحدهای تقسیمات کشوری، وزارت کشور، تهران، 1388ش؛ «ویژگیهای جغرافیایی، تاریخی، شهرستان»، فرمانداری شهرستان چالدران ( 2) (مل‍ )؛ نیز:

Amar, www.amar.org.ir / DesktopModules / FTPManager / upload / upload 2360 / newJkh / newjkh / 04.XLS; Chalderan (1), www. chalderan-ag. ir / tabid / 1208 / Default. Aspx; Chalderan (2), www.Chalderan-ag. ir / tabid / 1344 / Default.aspx.

علی کرم همدانی