جوینی، معین‌الدین

جُوِیْنی، معین‌الدین، عارف، صوفی، نویسنده و شاعر سدۀ 8 ق / 14م. وی در اشعار خود «معینی» و گاه «معین» تخلص می‌کرد (صفا، گنجینه... ، 4 / 323). جوینی بنا به اظهار واله داغستانی (4 / 2044) از قریۀ آوه، و به گفتۀ علی حسن خان (ص 435) از قریۀ انداده از توابع اسفراینِ خراسان بود. او را انسانی خداشناس و حق‌پرست توصیف کرده‌اند (رازی، 2 / 305).
جوینی در تحصیل علوم ظاهری شاگرد مولانا فخرالدین خالدی اسفراینی، مؤلف شرح فرائض بود و در عرفان و تصوف به شیخ سعدالدین حموی ارادت می‌ورزید (همو، نیز علی حسن، واله، همانجاها؛ صفا، تاریخ ... ، 3(2) / 1042). وی در عهد سلطان ابوسعید بهادرخان (د 736 ق / 1336م‌) از خراسان به عراق و آذربایجان سفر کرد و مورد توجه غیاث‌الدین محمد فضل‌الله وزیر (د 736ق) قرار گرفت و سپس در همدان اقامت گزید و از آنجا به بغداد و مکه و مدینه رفت و پس از ادای فریضۀ حج به خراسان بازگشت و در زادگاه خویش ساکن شد (صفا، همان، نیز گنجینه، همانجاها) و سرانجام بین سالهای 781-783ق / 1379-1381م، در همان‌جا درگذشت (صفا، همانجا؛ نفیسی، 2 / 771).

آثـار

از جوینی 4 اثر بر جای مانده است:

1. نگارستان

که معروف‌ترین اثر جوینی است. این کتاب در 7 باب به تقلید از گلستان سعدی نگارش یافته، همانند آن متضمن سخنان حکمت‌آمیز بسیاری است (رازی، نیز علی حسن، همانجاها؛ دولتشاه، 341). جوینی در دیباچۀ نگارستان پس از حمد و ثنای ابوسعید و خواجه غیاث‌الدین محمد از چگونگی نگارش این اثر به تشویق پدر خود سخن می‌گوید. وی در 735ق / 1335م نگارستان را به اتمام رسانید و آن را به مراد خود سعدالدین یوسف حموی تقدیم کرد (اقبال، 1 / 525؛ صفا، تاریخ، 3(2) / 1268). نگارستان اگر چه از نظر انشا با گلستان سعدی قابل مقایسه نیست، اما در حد خود زیبا، ساده و روان، و در شمار منشآت خوب زبان فارسی است. همچنین بدان سبب که حاوی برخی نکات مهم تاریخی است، در خور توجه است (اقبال، نیز صفا، گنجینه، همانجاها). دولتشاه این اثر را بسیط‌تر از گلستان دانسته، می‌گوید: زمانی که الغ‌بیگ گورکان به بحرآباد رفت، مشایخ این شهر آن کتاب را به وی پیشکش کردند (همانجا).

2. احسن القصص، یا یوسف و زلیخا

که ظاهراً از معین مسکین فراهانی است و به خطا به نام معیـن‌الـدین‌ جوینـی چـاپ‌ شده‌ است (نفیسی، 1 / 183؛ نیز نک‍ : منـزوی، فهرستواره ... ، 1 / 271؛ مشار 1 / 171؛برای اختلاف، نک‍‌ : ادواردز، 539).

3. مقامات صوفیان

شامل 40 مقام (منزوی، همان، 8(2) / 935-936؛ مرکزی، 631).

4. دیوان اشعار

شامل قصاید و غزلیات و قطعات (منزوی، خطی مشترک، 9 / 2264؛ آقابزرگ، 9(3) / 1079).
هنر اصلی جوینی شاعری بود. وی علاوه بر قطعات و ابیات فراوانی که از سروده‌های خود در نگارستان آورده، قصاید و غزلهای دیگری نیز دارد. تقی‌الدین کاشی از مجموع اشعار وی 000‘1 بیت غزل و شماری از قصایدش را به دست آورده، و منتخبی از آنها را در خلاصة الاشعار نقل کرده است. قصاید وی در نعت ‌‌باری تعالى و غزلهای او دارای مضامین عرفانی است. اشعار جوینی از عمق اطلاعات مذهبی و عرفانی وی حکایت می‌کند (صفا، تاریخ، 3 (2) / 1268- 1269).

مآخذ

آقابزرگ، الذریعة؛ اقبال آشتیانی، عباس، تاریخ مغول، تهران، 1347ش؛ دولتشاه سمرقندی، تذکرةالشعراء، به کوشش ادوارد براون، لیدن، 1318ق / 1900م؛ رازی، امین احمد، هفت اقلیم، به کوشش جواد فاضل، تهران، 1340ش؛ صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران، تهران 1378ش؛ همو، گنجینۀ سخن، تهران، 1350ش؛ علی حسن خان، صبح گلشن، به کوشش محمد عبدالمجیدخان، کلکته، 1295ق؛ مرکزی، میکروفیلمها؛ مشار، خانبابا، فهرست کتابهای چاپی فارسی، تهران، 1350ش؛ منزوی، خطی مشترک؛ همو، فهرستوارۀ کتابهای فارسی، تهران، 1382ش؛ نفیسی، سعید، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی، تهران، 1344ش؛ واله داغستانی، علیقلی، ریاض الشعراء، به کوشش محسن ناجی نصرآبادی، تهران، 1384ش؛ نیز:

Edwards, E., A Catalogue of the Persian Printed Books in the British Museum, London, 1922.

ناهید دادبه