ابن منذر، ابوبکر محمد

اِبْنِ مُنْذِر، ابوبكر محمد بن ابراهيم بن منذر بن جارود نيشابوری (ح 241- 29 شعبان 318ق / 855-26 سپتامبر 930م)، فقيه، محدث و مفسر مكی. ابواسحاق شيرازی (ص 118) تاريخ وفات وی را در 309 يا 310ق دانسته كه صحيح نمی‌نمايد (نك‍ : ذهبی، تذكرة، 3 / 783). از جزئيات زندگی وی اطلاع چندانی در دست نيست؛ شايد او بخش آغازين تحصيلش را در نيشابور گذرانده باشد، ولی به هر صورت پيش از 268ق در مصر حضور يافته و در آنجا نزد شاگردان شافعی چون محمد بن عبدالحكم (د 268ق) و ربيع بن سليمان (د 270ق) فقه و حديث آموخته است. اقامت ابن منذر در مصر حدود 8 سال به طول انجاميده و با رفتن وی به مكه پايان پذيرفته است. در آنجا در محضر محدثانی چون محمد بن اسماعيل صائغ (د 276ق) دانش آموخت (همان، 3 / 782) و تا پايان عمر مجاورت حرم گزيد (نك‍ : قرطبی، عريب، 156؛ ذهبی، سير، 14 / 490؛ فاسی، محمد عابد، 3 / 251، به نقل از نسخه‌ای از الاقناع ابن منذر). از ديگر مشايخ او محمد بن ميمون، اسحاق بن ابراهيم دبری و علی بن عبدالعزيز (ذهبی، همانجا؛ ياقوت، 2 / 545-546) و از شاگردان و راويانش كسانی چون محمد بن يحيی بن عمار دمياطی، ابوبكر ابن مقری و ابوطاهر محمد بن ابراهيم اصفهانی (ابن عطيه، 132؛ ابن حجر، لسان، 5 / 28) را می‌توان نام برد.
در باب مسائل فقهی، غالباً برآنند كه ابن منذر از كسی تقليد نمی‌كرده است (نك‍ : ذهبی، تذكرة، 3 / 783؛ اسنوی، 2 / 374؛ فاسی، محمد بن احمد، 1 / 407). همچنين سبكی (3 / 102) از وی در كنار محمد بن جرير طبری و محمد بن خزيمه كه هر كدام خود صاحب مذهب بوده‌اند، به عنوان مجتهد مطلق ياد كرده است؛ چنانكه ذهبی (سير، 14 / 491) و نووی (1(2) / 197) به عدم التزام وی به مذهبی خاص تصريح كرده‌اند. اين مطلب را با توجه به گفتۀ سبكی (همانجا) می‌توان بدين گونه تبيين كرد كه ابن منذر اگر چه در عداد فقهای شافعی به شمار می‌آيد (مثلاً نك‍ : ابن نديم، 169؛ عبادی، 67؛ ابواسحاق شيرازی، همانجا)، اما در مواردی از رأی شافعی عدول كرده و خود مجموعه فتاوايی داشته كه او را چون صاحب مذهبی خاص مطرح كرده است. مقدسی (ص 96) به صراحت بيان می‌كند كه مذهب ابن منذر در مَعافِر يمن رواج داشته است و اين گفته بر ما معلوم می‌دارد كه اين مذهب دست كم تا اواخر سدۀ 4ق / 10م دارای پيروانی بوده است، ليكن در مورد رواج مذهب وی بيش از اين اطلاعی در دست نيست. برخی از آراء خاص او را نويسندگان شافعی چون عبادی (همانجا) و سبكی (3 / 103) مورد توجه قرار داده‌اند.اطلاع و احاطۀ او بر اختلاف و اتفاق فقها در مسائل گوناگون، بی‌شك از جهات شايان توجه شخصيت فقهی اوست، تا حدی كه نووی (همانجا) يادآور شده كه علمای مذاهب مختلف، به گفتۀ وی اعتماد داشته و نظر او در بيان آراء مذاهب گوناگون مورد قبول عامه بوده است. او در عين نقل آراء، به بررسی در آنها نيز می‌پرداخته، و در اين باب كسی را يارای رقابت با وی نبوده است، كتاب الاجماع ابن منذر كه دربارۀ اتفاق نظر علمای مذاهب در مسائل فقهی تأليف شده، اين گفته را مستند می‌سازد، و وجود نظرات فقيهانی چون: ابن ابی ليلی از اصحاب رأی، حسن بن صالح، اوزاعی و يعقوب بن ابراهيم از اصحاب حديث (نك‍ : ابن منذر، 91، 95، جم‍‌ ) مؤيد آگاهی وی بر مذاهبی جز مذاهب چهارگانه است. او همچنين در اختلاف‌نظر فقها كتاب الاشراف را به رشتۀ تحرير در آورده كه ابن خلكان (4 / 207) آن را از كتب مشهور و مفيد در اين باب دانسته و ستوده است. 
ابن منذر علاوه بر فقه، در حديث نيز دست داشته است. اگرچه از زبان برخی چون عقيلی مطالبی در تضعيف ابن منذر نقل شده، اما اين انتقادها چنان بی‌مورد می‌نموده كه ذهبی (ميزان، 3 / 451) و به تبع او ابن حجر ( لسان، 5 / 27) به راحتی از آن گذشته، و اين انتقادها را نابجا شمرده‌اند. ابن منذر در كتاب الاشراف ضمن بيان مطالب فقهی، تبحر خويش را در حديث نيز نشان داده است، چنانكه تحقيق دربارۀ صحت ادلۀ احكام و نقد احاديث مورد استناد در اين اثر چنان تحسين برانگيز است كه وی را در شمار محدثان چيره‌دست قرار می‌دهد (نك‍ : نووی، همانجا). نام ابن منذر و احاديث منقول از او در بسياری از كتب حديث به چشم می‌خورد (نك‍ : قرطبی، محمد، 1 / 117، 125، جم‍؛ ابن حجر، تلخيص، 1 / 10، 19، جم‍؛ ابن قدامه، 1 / 11، 14، جم‍ ).

آثار

الف ـ چاپی

 1. الاجماع، كه پيش از اين بدان اشاره شد، كم حجم‌ترين اثر او در زمينۀ فقه بوده و مشتمل بر 765 مسأله است (قس: چاپ عمر بارودی كه 767 مسأله را در بردارد). اين اثر بدون شك از نخستين كتب فقهی است كه از بين نرفته است (قس: ابن نديم، 161، 208، 272، 292). الاجماع بار نخست در 1985م به چاپ رسيده و سه چاپ انتقادی آن نيز توسط عبدالله عمر بارودی (بيروت، 1986م)، محمدعلی قطب (بيروت، 1987م) و فؤاد عبدالمنعم احمد (قطر، 1987م) منتشر شده است؛ 2. رحلة الامام الشافعی الی المدينة المنورة، كه در 1350ق در قاهره چاپ شده است. 

ب ـ خطی

 1. الاشراف فی اختلاف العلماء يا الاشراف علی مذاهب الاشراف ( اهل العلم)، كه ابن خلكان (همانجا)، ذهبی (سير، 14 / 490) و ديگران در اشاره به آثار ابن منذر بيش از همه به آن توجه كرده‌اند و اين توجه خود نشانۀ اهميت آن نسبت به ديگر آثار اوست. در حال حاضر تنها بخشهايی از الاشراف در كتابخانۀ توپكاپی، (TS، شم‍ 4286) و دارالكتب مصر (خديويه، 3 / 193) موجود است؛ 2. الاقناع، در فقه كه نسخه‌ای از آن در جامع قرويين فاس محفوظ است (فاسی، محمد عابد، شم‍ 1167)؛ 3. تفسير القرآن، كه ذهبی (سير، 14 / 492) آن را نشانۀ تبحر ابن منذر در تفسير قرآن دانسته است. اين اثر احتمالاً تا اواخر سدۀ 9ق / 15م هنوز به طور كامل موجود بوده و سيوطی آن را در اختيار داشته است (نك‍ : سيوطی، طبقات، 28). اين تفسير يكی از منابع اساسی سيوطی در تأليف الدر المنثور بوده و آن را همواره در رديف تفسير طبری مورد استفاده و استناد قرار داده است (مثلاً نك‍ : 1 / 12، 38، جم‍ ). اين كتاب يقيناً از همان آغاز به جهت وجود تفسير طبری ـ معاصر ابن منذر ـ تحت‌الشعاع قرار گرفته و چندان توجهی بدان نشده است. امروزه نسخه‌ای از آن كه فقط مشتمل بر تفسير بخشی از قرآن: از آيۀ 27 سورۀ بقره تا آيۀ 94 سورۀ نساء است، در كتابخانۀ گوتا نگهداری می‌شود (پرچ، شم‍ 521؛ نيز نك‍ : GAS, I / 496)؛ 4. الاوسط، (نك‍ : نووی، 1(2) / 196) كه حاجی خلیفه (1 / 201-202) با نام الاوسط فی السنن و الاجماع و الاختلاف از آن ياد كرده و آن را در حدود 15 جلد معرفی كرده است. بخشهايی از اين كتاب در كتابخانۀ توپكاپی (TS، شم‍ 4633) و اياصوفيه وجود دارد (نك‍ : ‍GAL, S, I / 306). همچنين نسخه‌ای از آن با عنوان اختلاف العلماء در فهرست خديويه (1 / 262) معرفی شده كه محتمل است با الاشراف بی‌رابطه نباشد. در ميان آثار يافت نشدۀ ابن منذر عناوين اثبات القياس، المبسوط و المسائل فی الفقه به چشم می‌خورد (ابن نديم، 269؛ ابن خلكان، 4 / 207؛ قس: پرچ، II / 358-359).

مآخذ

 ابن حجر عسقلانی، احمدبن علی، تلخيص الحبير فی تخريج احاديث الرافعی الكبير، به كوشش عبدالله هاشم يمانی، مدينه، 1384ق / 1964م؛ همو، لسان الميزان، حيدرآباد دكن، 1329ق؛ ابن خلكان، وفيات؛ ابن عطيه، فهرس، به كوشش محمد ابواجفان و محمد زاهی، بيروت، 1983م؛ ابن قدامه، عبدالله بن محمد، المغنی، قاهره، 1367ق؛ ابن منذر، الاجماع، به كوشش فؤاد عبدالمنعم احمد، قطر، 1408ق / 1987م؛ ابن نديم، الفهرست؛ ابواسحاق شيرازی، ابراهيم بن علی، طبقات الفقهاء، به كوشش خليل الميس، بيروت، دارالقلم؛ اسنوی، عبدالرحيم بن حسن، طبقات الشافعية، به كوشش عبدالله جبوری، بغداد، 1391ق / 1971م؛ حاجی خليفه، كشف؛ خديويه، فهرست؛ ذهبی، محمدبن احمد، تذكرة الحفاظ، حيدرآباد دكن، 1333-1334ق؛ همو، سيراعلام النبلاء، به كوشش شعيب ارنؤوط و اكرم بوشی، بيروت، 1405ق / 1985م؛ همو، ميزان الاعتدال، به كوشش علی محمد بجاوی، قاهره، 1963م؛ سبكی، عبدالوهاب ابن علی، طبقات الشافعية الكبری، به كوشش محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره، 1968م؛ سيوطی، الدر المنثور، بيروت، 1983م؛ همو، طبقات المفسرين، به كوشش مورسينگ، ليدن، 1839م؛ عبادی، محمدبن احمد، طبقات الفقهاء الشافعية، به كوشش گوستا ويتستام، ليدن، 1964م؛ فاسی، محمدبن احمد، العقد الثمين، به كوشش محمد حامد الفقی، بيروت، 1986م؛ فاسی، محمد عابد، فهرس مخطوطات خزانة القرويين، فاس، 1403ق / 1983م؛ قرطبی، عريب بن سعد، صلة تاريخ طبری، به كوشش دخويه، ليدن، 1897م؛ قرطبی، محمدبن احمد، الجامع لاحكام القرآن، به كوشش احمد عبدالعليم بردونی، بيروت، 1372ق / 1952م؛ مقدسی، محمدبن احمد، احسن التقاسيم، به كوشش دخويه، ليدن، 1906م؛ نووی، محيی‌الدين بن شرف، تهذيب الاسماء و اللغات، قاهره، ادارة الطباعة المنيرية؛ ياقوت، بلدان؛ نيز:

GAL, S; GAS; Pertsch; TS.

فرامرز حاج منوچهری