ابن مکی

اِبْنِ مَكّی، ابوحفص عمربن خلف بن مكی صِقِلّی (د 501ق / 1108م)، لغوی، نحوی، فقيه، خطيب و شاعر. در بعضی منابع نسبتهای حميری، مازری و قرطبی نيز به دنبال نام وی آمده است (ابن دحيه، 89؛ EI2 ). وی نيمی از عمر خود را در صقليه (سيسيل) گذرانيد و در سالهای آخر اقامتش در آنجا به قضا اشتغال داشت. به هنگام سقوط صقليه به دست نورمانها، هم‌زمان با ابن جراس (حواس) آخرين امير مسلمان صقليه، آنجا را به قصد تونس ترك كرد (ابن خلدون، 4(7) / 450؛ مدنی، 214؛ EI2). ابن مكی در تونس علاوه بر سمت قضا منصب خطابت را نيز برعهده گرفت (عمادالدين، 1 / 106؛ قفطی، 2 / 329). قبول اين سمت از طرف وی احتمالاً در حدود 460ق بوده است (نك‍ : ابن خلدون، همانجا؛ قس: مطر، 8).
از اشارات خود او برمی‌آيد كه از محضر استادانی چون ابن البرّ تميمی لغوی مشهور، ابن رشيق قيروانی صاحب العمدة و عبدالحق بن محمد بن هارون سهمی فقيه مشهور صقليه بهره برده است (ص 47، 66، 204؛ نيز نك‍ : مطر، 8-10). صفدی (ص 41) به اختصار از او با عناوين محدث، فقيه، لغوی و نحوی ياد كرده است.
ابن مكی خطيب توانايی بوده است. گويند در تمام مدتی كه در تونس خطيب جمعه بوده، هر هفته يك خطبۀ تازه، از خود انشاء می‌كرده است (قفطی، همانجا؛ فيروزآبادی، 172). مهارت وی در فن خطابه مورد ستايش بسيار قرار گرفته و خطبه‌های او را هم‌طراز خطبه‌های ابن نباته و حتی برتر از آنها دانسته‌اند (عمادالدين، قفطی، همانجاها). وی شعر نيز می‌سرود. در كتاب الدرة الخطيرۀ ابن قطاع، دانشمند هم‌روزگارش كه جنگی از اشعار سرايندگان بنام صقليۀ آن روزگار است، قطعاتی از اشعار او نقل شده است (EI2). عمادالدين كاتب نيز 28 بيت از اشعار او را كه بيشتر در مضامين پند اخلاقی است و شيوۀ موعظه دارد، نقل كرده است (1 / 107- 109).

آثـار

 تنها اثری كه از وی بر جای مانده، كتاب تثقيف اللسان و تلقيح الجنان در لغت است كه آن را پيش از مهاجرت به تونس تأليف كرده و مشتمل بر 50 باب است و در آن به موضوعاتی چون تصحيف، تبديل و غيره پرداخته است. مؤلف در مقدمۀ كتاب (ص 41-42) انگيزۀ نگارش آن را شيوع فساد در زبان عربی و رواج يافتن غلطهای فراوان در ميان خاص و عام عنوان كرده كه احتمالاً تأثيرات لهجۀ مغربی را در زبان محاورۀ ساكنان صقليه منظور نظر داشته است (EI2). وی در پايان مقدمه (ص 47) متذكر شده است كه پس از اتمام كتاب، آن را بر استادش ابن البر تميمی عرضه داشته و آنچه را كه مورد پسند استاد بوده، باقی گذاشته و بقيه را فرونهاده است. ابن مكی سه بخش از كتاب را به غلطهای قرّاء، محدثان و فقيهان (ص 242-267) و بخش ديگری را به شرح و قواعد نگارش، با عنوان «باب من الهجاء» اختصاص داده كه شبيه فصلی است كه ابن قتيبه در ادب الكاتب با عنوان «تقويم اليد» آورده است. اين كتاب كه بهترين گواه برای اثبات استقلال مكتب لغوی صقليه است (نك‍ : عباس، 108-111)، سالها راهگشای لغويان و مورد استناد دانشمندان بوده است (نك‍ : خفاجی، 204-205؛ ابن عماد، 3 / 38؛ سراج، 1(1) / 257، 286، 1(2) / 410). قفطی (همانجا) و فيروزآبادی (ص 171-172) كتاب تثقيف اللسان را گويای كثرت دانش، حافظۀ قوی و وسعت اطلاعات لغوی مؤلف دانسته‌اند. 
اين كتاب نخستين بار در 1386ق / 1966م در قاهره به كوشش عبدالعزيز مطر و بار ديگر در 1967م در همان شهر توسط همو همراه لحن العامۀ زبيدی و تقويم اللسان ابن جوزی به چاپ رسيده است.

مآخذ

 ابن خلدون، العبر؛ ابن دحيه، عمربن حسن، المطرب، به كوشش طه حسين، قاهره، 1374ق / 1955م؛ ابن عماد، عبدالحی بن احمد، شذرات الذهب، قاهره، 1350ق؛ ابن مكی، عمربن خلف، تثقيف اللسان و تلقيح الجنان، به كوشش عبدالعزيز مطر، قاهره، 1386ق / 1966م؛ خفاجی، احمد، شفاء‌الغليل، به كوشش محمد عبدالمنعم خفاجی، قاهره، 1371ق / 1952م؛ سراج، محمدبن محمد، الحلل السندسيّة، به كوشش محمد الحبيب الهيلة، تونس، الشركة التونسية؛ صفدی، خليل بن ایبک، تصحيح التصحيف و تحرير التحريف، فرانكفورت، 1405ق / 1985م؛ عباس، احسان، العرب فی صقلية، بيروت، 1975م؛ عمادالدين كاتب، محمدبن محمد، خريدة القصر (قسم شعراء المغرب)، به كوشش محمد مرزوقی و ديگران، تونس، 1966م؛ فيروزآبادی، محمدبن یعقوب، البلغة فی تاريخ ائمة اللغة، به كوشش محمد مصری، دمشق، 1392ق / 1972م؛ قفطی، علی بن یوسف، انباه الرواة، به كوشش محمد ابوالفضل ابراهيم، قاهره، 1371ق / 1952م؛ مدنی، احمد توفيق، المسلمون فی جزيرة صقلية و جنوب ايطاليا، الجزاير، 1365ق؛ مطر، عبدالعزيز، مقدمه بر تثقيف اللسان (نك‍ : هم‍ ، ابن مكی)؛ نيز: 

EI2.

رحمت پور محمد شیرجو پشت