ابن مقری، ابوبکر

ابْنِ مُقْری، ابوبکر محمدبن ابراهیم بن علی بن عاصم بن زاذان (285-381ق / 898-991م)، از محدثان اصفهان «مقری» شهرت یکی از نیاکان او بوده و نسبت عاصمی و زاذانی که به وی داده شده است، به اجدادش باز می‌گردد (نک‍ : سمعانی، 9 / 149؛ ابن نقطه، الاستدراک، 446، التقیید، 1 / 5). ابن مقری در اصفهان پرورش یافت و در 302ق به سماع حدیث پرداخت (همان، 1 / 4؛ قس: ذهبی، سیر، 16 / 398). آنگاه سفرهای بسیاری کرد و چنانکه نقل شده از قریب 50 شهر گذشت و از مشایخ بسیاری بهره برد (همو، تاریخ، 38). وی در کتابی موسوم به معجم الشیوخ (نک‍ : آثار) به ذکر مشایخ خود در سفرهایش پرداخته است. دربارۀ تاریخ آغاز این سفرها اطلاع دقیقی نداریم، تنها می‌دانیم که او در 305ق در موصل حضور داشته است (ابن نقطه، همانجا). در جریان این سفرها که به گفتۀ خود وی 4 بار شرق و غرب را زیر پا گذاشته بوده (نک‍ : ذهبی، همان، 39)، از همدان، خوزستان، عراق، جزیره، شام، حجاز، یمن و مصر دیدن کرد (نک‍ : سهمی، 251؛ ابونعیم، 2 / 297؛ خطیب، 105؛ سمعانی، 6 / 277، 12 / 401؛ ابن عساکر، 14 / 766؛ رافعی، 2 / 95؛ ابن نقطه، الاستدراک، 428).
در میان مشایخ بسیار ابن مقری، می‌توان از ابویعلی موصلی، ابوالقاسم عبدالله بن محمد بغوی، ابوبکر محمدبن محمدبن سلیمان ابن باغندی، عبدان بن احمد جوالیقی، ابوعروبۀ حرّانی، احمدبن حسن بن عبدالجبار صوفی، علی بن عباس مَقانعی، محمدبن محمد بن اشعث و ابوجعفر طحاوی که از وی کتاب شرح معانی الآثار او را استماع نموده، نام برد (سهمی، 358؛ خطیب، 47؛ سمعانی، ابن عساکر، همانجاها؛ ابن نقطه، التقیید، 1 / 4؛ ذهبی، همان، 38- 39) و کسانی چون حمزةبن یوسف سهمی، ابونعیم اصفهانی، ابوبکر ابن مردویه، ابویعلی خلیلی قزوینی، ابوسعد مالینی، ابوالحسین هارونی از امامان زیدیه، احمدبن محمد عتیقی و ابوالشیخ اصفهانی که از مشایخ وی نیز به شمار می‌آید، از او روایت کرده‌اند (برای روایت‌کنندگان از او نک‍ : سهمی، 299؛ ابونعیم، 1 / 133، 2 / 297؛ خلیلی، 1 / 432؛ سمعانی، 9 / 149؛ ابن عساکر، 14 / 766-767؛ ضیاء مقدسی، 49؛ ذهبی، سیر، 16 / 399؛ قاسم بن محمد، 1 / 184، به نقل از شرح التجرید ابوالحسین هارونی).
رجال‌شناسان بر امانت ابن مقری در نقل حدیث تأکید داشته و با الفاظی چون «ثقه» و «مأمون» از وی یاد کرده‌اند. نیز تبحر وی در حدیث و سعۀ روایت او مورد اتفاق محدثانی چون ابن مردویه، ابونعیم اصفهانی، سمعانی و ابن نقطه واقع شده است (ابونعیم، 2 / 297؛ سمعانی، 6 / 227، 9 / 149؛ 12 / 401؛ ابن عساکر، همانجا؛ ابن نقطه، همان، 1 / 4-5؛ ذهبی، همان، 16 / 398).
ابن مقری با صاحب‌بن عباد مراوده و دوستی داشته و بر پایۀ دو حکایت که در منابع نقل شده، روشن می‌شود که صاحب برای وی احترام بسیار قائل بوده است (نک‍ : ابن عساکر، 14 / 767)، ذهبی نیز در تاریخ (ص 40) نقل کرده که وی یک چند خازن کتب صاحب بن عباد بوده است. ابن مقری در قرائت نیز دستی داشته، چنانکه ابوعمرودانی وی را در این زمینه «متصدر» (پیشرو) خوانده است (ابن جزری، 2 / 45). ابن مقری پس از عمری طولانی در اصفهان چشم از جهان فروبست (سمعانی، 6 / 227).

آثـار

 1. الاربعون، که مورد استفادۀ بکری (صص 24، 71-72) قرار گرفته و نسخه‌ای از آن در کتابخانۀ ظاهریه یافت می‌شود (ظاهریه، 114؛ فهرس، 419)؛ 2. تقبیل الید، که دو نسخه از آن در همان کتابخانه موجود است (ظاهریه، 115؛ فهرس، 181، 618)؛ 3. فوائد، که در 14 جزء بوده است (ابن عساکر، 14 / 766) و اکنون 2 جزء آن در کتابخانۀ مزبور یافت می‌شود (ظاهریه، همانجا؛ فهرس، 456، 562)؛ 4. مُسند ابی حنیفة، که نسخه‌ای از آن در کتابخانۀ فیض‌الله در ترکیه محفوظ است (نک‍ ‌: GAS, I / 205)؛ 5. مسند نافع بن ابی نعیم القاری، که نسخه‌ای از آن در کتابخانۀ ظاهریه و دارالکتب مصر موجود است (ظاهریه، همانجا؛ فهرس، 61-62؛ سید، 1 / 211؛ GAS، همانجا)؛ 6. معجم الشیوخ، که در کتابخانۀ دارالکتب مصر محفوظ است (فهرست، 1 / 298). این کتاب مورد استفادۀ کسانی چون سمعانی، ابن نقطه، ذهبی و احتمالاً ابونعیم اصفهانی در ذکر اخبار اصبهان قرار گرفته است (نک‍ : ابونعیم، 1 / 149، 2 / 76، جم‍؛ سمعانی، 1 / 373، جم‍؛ ابن نقطه، الاستدراک، 170، جم‍؛ ذهبی، سیر، 11 / 16، جم‍‌ ). ابن مقری در این کتاب بیش از 700 تن از مشایخ خود را به ترتیب الفبا نام برده و از هر کدام یک حدیث یا بیشتر روایت کرده است (رافعی، همانجا؛ فهرست، همانجا). 7. المنتخب من غرائب احادیث مالک بن انس الاصبحی، که نسخه‌ای از آن در کتابخانۀ ظاهریه یافت می‌شود (ظاهریه، همانجا؛ فهرس، 449). ضمناً یک جزءِ حدیثی از وی در همان کتابخانه موجود است (ظاهریه، همانجا؛ فهرس، 445).
آثار ابن مقری همواره در طول سده‌های مختلف مورد توجه محدثان و رجال‌شناسان واقع شده و این مطلب بر اساس شواهدی چون صورت سماعها و اجازات مختلفی که بر روی هر یک از این نسخه‌ها موجود است، روشن می‌شود (نک‍ : ابن نقطه، التقیید، 2 / 260؛ ذهبی، همان، 16 / 401، 21 / 451؛ رودانی، 41، 74، جم‍؛ کتانی، 2 / 612؛ فهرس، 181 جم‍؛ فهرست، همانجا). همچنین باید گفت که ابن مقری به عنوان راوی برخی آثار سلف نیز شناخته شده است که از آن میان می‌توان برخی تألیفات طحاوی، مسند ابویعلی موصلی و فضائل المدینۀ مفضل جَنَدی را برشمرد (جندی، 17- 18؛ ابن نقطه، همان، 2 / 22، 284؛ ابن جزری، همانجا؛ بعلی، 64؛ رودانی، 221، 262، 284، 362؛ شوکانی، 97؛ فادانی، 12).

مآخذ

 ابن جزری، محمدبن محمد، غایة النهایة، به کوشش گ. برگشترسر، قاهره، 1352ق / 1933م؛ ابن عساکر، علی بن حسن، تاریخ مدینة دمشق، عمّان، دارالبشیر؛ ابن نقطه، محمدبن عبدالغنی، الاستدراک، نسخۀ عکسی موجود در کتابخانۀ مرکز؛ همو، التقیید، حیدرآباد دکن، 1403ق / 1983م؛ ابونعیم اصفهانی، احمدبن عبدالله، ذکر اخبار اصبهان، به کوشش ددرینگ، لیدن، 1931-1934م؛ بعلی، عبدالباقی، ریاض اهل الجنة، اختیار و اختصار فادانی، دمشق، 1405ق / 1985م؛ بکری، حسن بن محمد، کتاب الاربعین حدیثاً، به کوشش محمد محفوظ، بیروت، 1400ق / 1980م؛ جندی، مفضل بن محمد، فضائل المدینة، به کوشش محمد مطیع حافظ و غزوة بدیر، دمشق، 1405ق / 1985م؛ خطیب بغدادی، احمدبن علی، شرف اصحاب الحدیث، به کوشش محمد سعید خطیب اوغلی، آنکارا، 1971م؛ خلیلی، خلیل‌بن عبدالله، الارشاد، به کوشش محمد سعید عمر ادریس، ریاض، 1409ق / 1989م؛ ذهبی، محمدبن احمد، تاریخ الاسلام، وفیات و حوادث 381-400ق، به کوشش عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، 1409ق / 1988م؛ همو، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، 1406 ق / 1986 م؛ رافعی، عبدالکریم بن محمد، التدوین، به کوشش عزیزالله عطاردی، حیدرآباد دکن، 1984م؛ رودانی، محمدبن سلیمان، صلةالخلف، به کوشش محمد حجی، بیروت، 1408ق / 1988م؛ سمعانی، عبدالکریم بن محمد، الانساب، حیدرآباد دکن، 1382ق / 1962م؛ سهمی، حمزة بن یوسف، تاریخ جرجان، بیروت، 1407ق / 1987م؛ سید، خطی؛ شوکانی، محمدبن علی، «اتحاف الاکابر»، رسائل خمسة اسانید، حیدرآباد دکن، 1328ق / 1920م؛ ضیاء مقدسی، محمدبن عبدالواحد، فضائل بیت المقدس، به کوشش محمد مطیع حافظ، دمشق، 1405ق / 1985م؛ ظاهریه، خطی (حدیث)؛ فادانی، محمد یاسین، اتحاف المستفید، دمشق، 1403ق / 1983م؛ فهرست المخطوطات، دارالکتب المصریة، قاهره، 1375ق / 1956م؛ فهرس مجامیع المدرسة العمریة، به کوشش یاسین محمد سوّاس، کویت، 1408ق / 1987م؛ قاسم بن محمد، الاعتصام، صنعاء، 1408ق / 1987م؛ کتانی، عبدالحی بن عبدالکبیر، فهرس الفهارس، به کوشش احسان عباس، بیروت، 1402ق / 1982م؛ نیز: 

GAS.

حسن انصاری