تیمور پاشا

تِیْمورْ پاشا، احمد بن اسماعیل بن محمد تیمور (1288- 1348ق/ 1871-1930م)، ادیب، پژوهشگر و مورخ مصری. وی فرزند یکی از خاندانهای بزرگ مصری بود که در دوران خردسالی پدرش را از دست داد و خواهرش عایشه تیموریه (ه‍ م) سرپرستی وی را به عهده گرفت (شیبانی، 9؛ زرکلی، «احمد…»، 129). 
اصل خاندان تیموری از کردستان عراق و شهر موصل است. محمد کاشف جدّ وی، اولین کس از این خاندان بود که همراه سپاهیان محمدعلی پاشا (حاکم وقت)، به منظور جنگ با ممالیک به مصر آمد (آل جندی، 2/ 461). بعدها پسر وی اسماعیل (پدر احمدتیمور) نیز مسئول دیوان اسماعیل خدیوی در مصر گردید (شیبانی، همانجا). احمد تیمور در ابتدا با زبانهای عربی، فرانسوی، ترکی و تا حدودی فارسی آشنا شد؛ پس از آن وارد مدرسۀ فرانسوی مارسل در قاهره گردید (داغر، 2/ 232؛ رفاعی، 343). او سپس از محضر بزرگان علم و ادب، بهره‌مند شد. نخستین استاد وی شیخ عبدالوهاب رضوان مخللاتی (محلاتی) و پس از او، شیخ حسن طویل و محمد محمود شنقیطی بودند که علوم عقلی و نقلی را به وی آموختند. سرای وی در آن ایام، محل تردد بزرگان علم ادب، امثال شیخ محمد عبده، سامی بارودی و اسماعیل صبری شاعر مصری بود. تیمورپاشا همچنین با شیخ طاهر جزائری و محمد کردعلی (وزیر معارف وقت سوریه) آشنایی و پیوند داشت (شیبانی، 10-11؛ زرکلی، همانجا) و آشنایی خود با شیخ حسن طویل و بهره‌مندی از وی را از بزرگ‌ترین نعمتهای الٰهی برای خود به شمار می‌آورد (شیبانی، 10؛ جندی، 23). ارادت وی به شیخ محمد عبده به حدی بود که در مجاورت منزل او، خانه‌ای خرید تا بتواند از مصاحبت وی بیشتر بهره‌مند گردد (اَدمز، 206). 
احمد تیمور از همان ابتدا عضو مجلس شیوخ در مصر گردید؛ اما پیوسته می‌کوشید راهی بیابد تا از مشغله‌های اجرایی و سیاسی دوری گزیند و همۀ عمر و توان خویش را صرف امور علمی و تحقیقاتی کند؛ از این رو، به طنز می‌گفت: من از سیاست فقط مادۀ «ساسَ یَسوسُ» را می‌شناسم که در فرهنگهای لغت خوانده‌ام (شیبانی، 21؛ اثری، 363)؛ اما از سوی دیگر، همواره از عضویت در شوراهای علمی و مشارکت در امور مربوط به آن، با گشاده‌رویی استقبال می‌کرد و با طیب خاطر عضویت در مجمع علمی (= فرهنگستانِ مصر) و مجمع علمی عربی دمشق و دیگر مجامع علمی و فرهنگی آن روز را می‌پذیرفت و مدیریت دارالکتب المصریه همیشه در چاپ و نشر آثار، از راهنماییهای عالمانۀ وی استفاده می‌کرد (زرکلی، همان، 130؛ اثری، همانجا).
تیمورپاشا از سرِ دقت و وسواس علمی، هیچ‌گاه در چاپ و انتشار آثار خویش شتاب به خرج نمی‌داد و پیوسته می‌کوشید افکار خویش را پختگی و گستردگی بیشتری بخشد؛ شاید به همین سبب باشد که بیشتر آثار علمی و فرهنگی او، در زمان حیاتش و توسط خود وی به چاپ نرسید (زرکلی، همان، 131)، بلکه پس از مرگ او از سوی انجمن نشر آثار وی (= لجنة نشرالمؤلفات التیموریه) انتشار یافتند (داغر، همانجا). 
خاندان تیموری تأثیر فراوانی در بازسازی ادب و فرهنگ عربی داشته‌اند. خواهر وی عایشه تیموریه یکی از چهره‌های برجستۀ شعر معاصر عربی و پیشوای بانوان شاعر به شمار می‌رود. خودِ او نیز مانند خواهرش، به زبانهای عربی، ترکی و فارسی شعر می‌خواند و شعر می‌سرود؛ دو فرزند وی، محمد تیمور (ه‍ م) و محمود تیمور (ه‍ م) در نمایشنامه‌نویسی و قصه‌نویسی عربی سرآمد بوده‌اند؛ اما از همه مهم‌تر نقش برجسته‌ای است که احمد تیمور خود در دو زمینۀ علمی و اخلاقی ایفا کرده است. پشتکار و سخت‌کوشی وی در احیای فرهنگ عربی و اسلامی از یک سو، و تواضع و سلامت شخصیت وی از دیگر سوی، همگان را شیفتۀ خود ساخته بود. زندگی وی سرشار از اقدامات بزرگ، تحقیق و پژوهش، دفاع سرسختانه از میراث فرهنگ اسلامی و عربی بود. حتى مرگ فرزندش محمدتیمور در 1339ق/ 1921م، هر چند صدمۀ روحی جبران‌ناپذیری به وی وارد کرد و سلامت او را به مخاطره انداخت و وی را به انزوا کشاند، نتوانست ارادۀ او را در مسیر تلاشهای علمی سست کند (آل‌جندی، 2/ 461-462). 
تیمور پاشا از 1901م به گردآوری کتابهای کمیاب دست زد و هستۀ اولیۀ آنچه را که بعدها، الخزانة التیموریه نام گرفت، بنیاد نهاد. حاصل تلاشهای طاقت‌فرسای وی، فراهم کردن گنجینه‌ای عظیم، شامل 15هزار عنوان کتاب در 20 هزار مجلد بود که غالب آنها نسخ خطی کمیاب بودند. تیمورپاشا ‌چنان که عادت کتاب‎دوستان و کتاب‎بازان است، فقط به گردآوری کتاب اکتفا نمی‌نکرد، بلکه در مقام دانشمندی کم‌نظیر، بیشتر این آثار را خوانده، و برای بسیاری از آنها، فهرست، شرح و تعلیق نوشته است (زرکلی، «احمد»، 130-131)؛ چاپ مقالات تاریخی، علمی و تحقیقی فراوان در مجلات المؤید، الضیاء، المقتطف، الاهرام و الهلال گواهی صادق بر میزان تلاشها و دقت علمی وی است. یکی از بهترین مقالات وی، مقاله‌ای در مورد نسخ خطی کمیاب و محل نگهداری آنها ست که در 1919م در مجلۀ الهلال به چاپ رسید (جندی، 20؛ شیبانی، 25). 
چنان که از گزارش منابع برمی‌آید، کتابخانۀ بزرگ تیموریه، آسان فراهم نیامد، بلکه احمد با پرداخت هزینه‌های سنگین، تحمل مشقتهای فراوان و نوشتن چند فهرست از نسخه‌های خطی و تهیۀ‎ راهنما برای‎ آنها، توانست‎ یکی از غنی‌ترین ‎کتابخانه‌های شرق را پدید آورد (رفاعی، 342-345؛ کردعلی، 503-504؛ داغر، 2/ 231-232؛ شیبانی، 23-25). ارزش کار وی، نه تنها در فراوانی و حجم کتابها، که بیشتر در کیفیت استثنایی آنها جلوه‌گر است. مجموعۀ کتابخانۀ احمد تیمور در پایان عمر و بنا به وصیت خود وی، به دارالکتب المصریه اهدا گردید (جندی، 19) . دارالکتب در 1369ق، فهرست کاملی در 3جلد با عنوان فهرس الخزانة‌ التیموریة برای آن در قاهره منتشر کرد. 
در کنار این سخت‌کوشی علمی و تحقیقاتی که از ویژگیهای بارز احمد تیمور بود، خصوصیات اخلاقی وی نیز زبانزد خاص و عام بود. فرزندش محمود تیمور، از رفتار و کردار و شیوه‌های تربیتی وی با عنوان «درسٌ لا اَنساه» یاد می‌کند (تیمور، «س»). در آن زمان که فضای تربیتی حاکم بر جهان و به ویژه اوضاع حاکم بر کشورهای شرقی از جمله عربی، خواه در خانواده‌ و خواه در نهاد‌های آموزشی، شیوه‌ای آمرانه و مبتنی بر تحکم بود، وی در تربیت فرزندان خویش، بسیار آزاد اندیش بود. در 1900م که تنها 29 سال داشت، همسرش وفات یافت؛ اما وی از بیم آنکه فرزندانش مورد بی‌مهری قرار گیرند، از ازدواج مجدد خودداری کرد و بدین‌سان، عشق خالصانۀ خود نسبت به فرزندان را آشکار ساخت (زرکلی، همان، 132). 
همۀ ‌کسانی که از دور و نزدیک با تیمورپاشا معاشرت داشته‌اند، او را سرمشق اخلاق و مجسمۀ فضایل و کمالات انسانی به شمار می‌آورند. صداقت، وقار، حلم و بردباری، غیرت دفاع از دین و فرهنگ، دقت و وسواس علمی و تلاش در راه احیای میراث گذشتۀ اسلامی‎عربی، و نیز اقداماتی در زمینۀ امور خیریه و نکته‌های بسیار دیگر از ویژگیهای اخلاقی بارز وی بوده است (آل جندی، 2/ 461؛ زرکلی، همانجا؛ کردعلی، 503؛ جندی، 22؛ شیبانی، 25). انستاس کرملی (ص 483) کشیش اهل بغداد که دیرزمانی با احمد تیمور مکاتبه داشته، از دور شیفتۀ اخلاق والا و بزرگ‌‌منشی وی شده بود و چون او را نخستین بار در قاهره دید، ارادتش افزایش یافت و چنین گفت: با بسیاری از علما و ادبا و فضلای شرق و غرب معاشرت داشته‌ام، اما ندیده‌ام که فرهیختگی و فضایل اخلاقی و استعدادهای طبیعی در وجود کسی، همچون تیمورپاشا، جمع شده باشد. در وصف وی، شاید جمله‌ای که رفاعی (ص 342) دربارۀ او و کتابخانه‌اش آورده، اوج همۀ ستایشهایی باشد که در حق او ابراز کرده‌اند: «مکتبة فریدة و صاحبها فرید» (کتابخانه‌ای بی‌نظیر، و متعلق به شخصی بی‌بدیل است). 

آثار

تألیفات وی را نمی‌توان در رشته و یا موضوع خاصی محدود کرد؛ با این همه، می‌توان گفت: وی بیشتر به جمع‌آوری آثار پراکنده، به خصوص در زمینۀ امثال و حکم، و شروح احوال پرداخته، و به تصحیح متون کهن رغبت بیشتری داشته است.

الف‎ـ چاپی

الآثار النبویة، 1955 و 2001م؛ ابوالعلاء المعری، نسبه و اخباره، شعره، معتقده، 1940م؛ اسرار العربیة، 1954م؛ اعلام‎الفکر الاسلامی فی‎العصرالحدیث، 1967م؛ اعلام المهندسین فی الاسلام، 1957م و 2001م؛ الامثال العامیة، مشروحة و مرتبة حسب الحرف الاول من المثل، 1949م، 1970م؛ الامثال العالمیة و اعجام الاعلام، 1949م؛ اوهام شعراء العرب فی المعانی، 1950م و 2001م؛ البرقیات للرسالة و المقالة، 1967م؛ تاریخ الاسرة التیموریة؛ تاریخ العَلَم العثمانی؛ تراجم اعیان القرن الثالث عشر و اوائل الرابع عشر، 1940م و 2001م؛ تراجم المهندسین (چاپ شده در مجلة الهندسة)؛ التذکرة التیموریه (معجم الفوائد و نوادر المسائل)، 1953م؛ تصحیح القاموس المحیط، 1343ق؛ تصحیح لسان العرب، در دو مجلد، جلد اول 1334ق، جلد دوم 1343ق و 2001م؛ التصویر عندالعرب، به کوشش زکی محمد حسن، 1942م؛ ثنائیات الطفو و الغرق، 1991م؛ الحب و الجمال عند العرب، 1964م؛ الحروب الصلیبیة، 1930م؛ خیال الظل و اللعب و التماثیل المصورة عندالعرب، 1957م؛ الرتب و الالقاب (رسالة لغویة)، دمشق، 1919م و 1950م؛ رسائل احمد تیمور الی الاب انستاس ماری الکرملی، به کوشش کورکیس عواد و میخائیل عواد، بغداد، 1947م؛ دراسة فی الانتخاب الوراثی فی ماشیة اللبن؛ الرسائل المتبادلة بین الکرملی و تیمور، به کوشش کورکیس عواد و میخائیل عواد، بغداد، 1974م؛ السماع و القیاس (رسالة)، 1955م؛ ضبط الاعلام، 1947م و 2001م؛ علی بن ابی‌طالب(ع)، 1958م؛ عیوب المنطق و محاسنه من ثمار ما قرأت، 1977م؛ فهرس کتاب الکواکب السیارة فی ترتیب الزیارة، 1325ق/ 1907م؛ قبر الامام السیوطی و تحقیق موضعه، 1926م؛ الکنایات العامیة، 1970م؛ لعب العرب، 1948م؛ لمحات العرب، 1973م؛ لهجات العرب، به کوشش ابراهیم مدکور، 1973م؛ المختار من المخطوطات العربیة فی الآستانة، به کوشش صلاح‌الدین منجد، بیروت، 1968م؛ مختارات احمد تیمور: طرائف من روائع الادب العربی، 1956م؛ المذاهب الفقهیة الاربعة، 1969م؛ معجم تیمور الکبیر فی الالفاظ العامیة، به کوشش حسین نصر، 1971م و 2001م؛ الموسوعة التیموریة من کنوز العرب فی اللغة و الفن و الادب، 1961م؛ الموسیقى و الغناء عند العرب، 1963م؛ المهندسون فی العصر الاسلامی، 1979م؛ نشر رسالة رشیدالدین الوطواط؛ نظرة تاریخیة فی حدوث المذاهب الفقهیة الاربعة، 1925م و 2001م؛ نوادر المخطوطات العربیة و اماکن وجودها، بیروت، 1980م؛ الیزیدیة و منشأ نحلتهم، 1928م و 2001م. 

ب‎ـ خطی

ابیات المعانی و العادات؛ الالفاظ العامیة المصریة؛ ذیل تاریخ الجبرتی؛ ذیل طبقات الاطباء؛ فهرس لخزانة الادب للبغدادی؛ قاموس الکلمات العامیة (در 6 جلد)؛ مفتاح الخزانة؛ معجم اللغة العامیة؛ معجم الفوائد؛ المنتخبات فی الشعر العربی؛ نقد القسم التاریخی من دائرة‌ معارف فرید وجدی (نک‍ : تیمور پاشا، 163؛ زرکلی، الاعلام، 1/ 100، «احمد»، 131). 

مآخذ

آل‎جندی، ادهم، اعلام الادب و الفن، دمشق، 1958م؛ اثری، بهجت، «اعضاء المجمع العلمی، ترجمة العلامة احمد تیمور پاشا المصری»، مجلة المجمع العلمی العربی، دمشق، 1928م، شم‍‍ 8؛ ادمز، چارلز، الاسلام و التجدید فی مصر، ترجمۀ عباس محمود، دائرة‎المعارف الاسلامیه، 1353ق/ 1935م؛ تیمور، محمود، «درس لا انساه»، همراه الامثال العامیۀ تیمور‌پاشا، قاهره، 1970م؛ تیمور پاشا، احمد، تراجم اعیان القرن الثالث عشر، قاهره، 2001م؛ جندی، انور، اعلام و اصحاب اقلام، قاهره، 1968م؛ داغر، یوسف اسعد، مصادر الدراسة الادبیة، بیروت، 1965م؛ رفاعی، محمدعلی، «مکتبة فریدة»، المقتطف، قاهره، 1932م، شم‍ 80؛ زرکلی، «احمد تیمور باشا»، المقتطف، قاهره، 1930م، شم‍ 77؛ همو، اعلام؛ شیبانی، محمد، ترجمة احمد تیمور باشا، کویت، 1410ق/ 1990م؛ کردعلی، محمد، «کرم علمی و احمد تیمور باشا»، المقتطف، قاهره، 1924م، شم‍ (1)64؛ کرملی، انستاس ماری، «احمد باشا تیمور»، لغة العرب، 1930م، س 8، شم‍ 7. 

علی سلیمی