تیاذوق

تَیاذوق (د ح 90ق/ 709م)، پزشک حجاج بن یوسف و از نخستین نویسندگان آثار پزشکی در دورۀ اسلامی.
از زندگانی او آگاهی چندانی در دست نیست و منابع کهن تنها به گزارش پزشکی او برای حجاج بن یوسف (ه‍ م) و یادکرد برخی سخنان پندآموز یا اندرزهای پزشکی او بسنده کرده‌اند (مثلاً نک‍ : ابن قتیبه، 3/ 270، 276، 277؛ بلاذری، 13/ 354، 426؛ ابن عبدربه، 6/ 321؛ ابوطالب مکی، 3/ 1463؛ ابن جوزی، 6/ 131؛ ابن کثیر، 9/ 71)؛ ولی سخنانی از این دست را به دیگر نامداران نیز نسبت داده‌اند (اولمان، 23؛ کلاین فرانکه، 32؛ برای نمونه‌‌ای از آنها، نک‍ ‍: ابن قتیبه، 3/ 271). شاید همین امر و نیز ضبط نام او به اشکال گوناگون (مثلاً نک‍ : ابن عبدربه، همانجا: باذون؛ ثعالبی، 638، حاشیه: تیادون)، موجب شده است تا قفطی (ص 105، 108) و به پیروی از او ابن عبری (ص 194) افزون بر تیاذوق، به حضور پزشکی دیگر به نام ثاذون یا ثاودون، نزد حجاج اشاره کند (نیز نک‍ ‍: ووستنفلد، 9؛ اولمان، 22-23)، در حالی که ابن ابی اصیبعه به رغم آگاهی از نظر قفطی، روایات مربوط به این دو نام را تنها به تیاذوق نسبت داده است (1/ 121-123؛ نیز نک‍ : لکلر، I/ 82).
پژوهشگران تنها با تکیه بر این فرض که تیاذوق، باید معرب تئودوکوس باشد، او را یونانی تبار و احیاناً مسیحی برشمرده‌اند (نک‍ : ووستنفلد، همانجا؛ مایرهوف، 437؛ الگود، 68؛ اولمان، 22؛ GAS, III/ 207). اما سخن ابن ندیم که تیاذوق را هم در شمار پزشکان پادشاه ایران و هم پزشک حجاج یاد کرده است (ص 303)، و استنباط ابن جوزی که این پادشاه را خسرو پرویز دانسته، و در نتیجه سن تیاذوق را هنگام پیوستن به حجاج 130 سال تخمین زده است (همانجا)، درست نمی‌نماید (برای انعکاس این سخنان در برخی از نوشته‌‌های متأخر، نک‍ : پرچ، IV/ 44؛ بانکیپور، IV/ 165؛ نیز براون، 16, 20؛ اولمان، 23، که او را با تیادورس (سدۀ 4م) مذکور در ابن ندیم، همانجا و سارتن، I/ 372، خلط کرده‌اند).
تیاذوق پس از 90 سال زندگی در واسط درگذشت (ابن ابی اصیبعه، 1/ 123؛ ذهبی، 47؛ ابن کثیر، همانجا؛ صفدی، 10/ 450؛ قس: ابن جوزی، همانجا). او شاگردانی برجسته تربیت کرد که از  آن میان فرات بن شحناثا، پزشک یهودی تا زمان منصور عباسی زنده بود (قفطی، 105، 255؛ ابن ابی اصیبعه، 1/ 161-163).
تیاذوق در تشخیص بیماری از روی نبض، خویشتن را پیرو آموزه‌های ارخیجانس (نیمۀ نخست سدۀ 1م) می‌دانست‌(ابوسعید، 60-61؛ نیز نک‍ : کلاین فرانکه، همانجا). توجه پزشکان و داروشناسان معتبر به اقوال او نشان از زبردستی وی دارد (مثلاً نک‍ ‍: ثابت بن قره، 98؛ رازی، 1/ 31، 8/ 129، جم‍ ؛ ابن جزار، 40، 47، جم‍ ؛ ابن‌بطلان، 10، 22، جم‍ ؛ ابن‌بیطار، 1/ 12، 109، جم‍ ‌).

آثـار

آثاری چند به تیاذوق منسوب است که اغلب برجای نمانده است و معلوم نیست که در اصل به چه زبانی نوشته شده‌اند؛ ولی باید آنها را در زمرۀ نخستین آثار پزشکی دورۀ اسلامی برشمرد (نک‍ ‍: اولمان، همانجا؛ GAS, III/ 7):
1. ابدال الادویة و کیفیة دقها و ایقاعها و اذابتها و شیء من تفسیر اسماء الادویة (ابن ابی اصیبعه، 1/ 123)، که شاید ابن جزار (ص 109، 125، جم‍ ‌) و ابن سمجون (1/ 24، 145، جم‍ ‌) در نقل آراء تیاذوق دربارۀ بدل داروها، از آن بهره برده باشند.
2. فصول فی الطب، که ظاهراً خلاصۀ کناش اوست (نک‍ ‍: وایدا، 345 ؛ GAS, III/ 208; GAL, S, I/ 406).
3. کناش یا کناش کبیر، که برای پسرش نوشته است (ابن ابی اصیبعه، همانجا؛ قفطی،‌108). احتمالاً ارجاعات رازی به‌تیاذوق (8/ 58، 10/ 289، جم‍ ) به نقل از این کتاب است.
4. مثنوی یا قصیدة یا قواعد فی حفظ الصحة (بانکیپور، پرچ، همانجاها؛ زهیربابا، 87-88).

مآخذ

ابن ابی اصیبعه، احمد، عیون‌الانباء، به کوشش آوگوست مولر، قاهره، 1299ق/ 1882م؛ ابن بطلان، مختار، تقویم الصحة، ترجمۀ کهن فارسی، به کوشش غلامحسین یوسفی، تهران، 1350ش؛ ابن بیطار، عبدالله، الجامع لمفردات الادویة و الاغذیة، بولاق، 1291ق/ 1874م؛ ابن جزار، احمد، الاعتماد فی الادویة المفردة، چ تصویری، به کوشش فؤاد سزگین، فرانکفورت، 1405ق/ 1985م؛ ابن جوزی، عبدالرحمان، المنتظم، به کوشش محمد عبدالقادر عطا و مصطفیٰ عبدالقادر عطا، بیروت، 1992م؛ ابن سمجون، حامد، جامع الادویة المفردة، چ تصویری، به کوشش فؤاد سزگین، فرانکفورت، 1412ق/ 1992م؛ ابن عبدربه، احمد، العقد الفرید، به کوشش علی شیری، بیروت، 1988م؛ ابن عبری، غریغوریوس، تاریخ مختصر الدول، به کوشش انطون صالحانی، بیروت، 1403ق/ 1983م؛ ابن قتیبه، عبدالله، عیون الاخبار، قاهره، 1348ق/ 1930م؛ ابن کثیر، البدایة و النهایة، به کوشش احمد ابوملحم و دیگران، بیروت، 1415ق/ 1994م؛ ابن ندیم، الفهرست، به کوشش فلوگل، بیروت، 1964م؛ ابوسعید بن بختیشوع، عبیدالله، رسالة فی الطب و الاحداث النفسانیة، به کوشش فلیکس کلاین فرانکه، بیروت؛ دارالمشرق؛ ابوطالب مکی، محمد، قوت القلوب، به کوشش محمود ابراهیم محمد رضوانی، قاهره، 1422ق/ 2001م؛ بلاذری، احمد، انساب الاشراف، به کوشش سهیل ذکار و ریاض زرکلی، بیروت، 1417ق؛ ثابت بن قره، الذخیرة، به کوشش ماکس مایرهوف، قاهره، 1928م؛ ثعالبی، عبدالله، ثمار القلوب، به کوشش محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره، 1384ق/ 1965م؛ ذهبی، محمد، تاریخ الاسلام (حوادث و وفیات 81-100ق)، به کوشش عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، 1411ق/ 1990م؛ رازی، محمد ابن زکریا، الحاوی، حیدرآباد دکن، 1379ق/ 1961م؛ زهیربابا، محمد، من مؤلفات ابن سینا الطبیة، دمشق، 1404ق/ 1984م؛ صفدی، خلیل، الوافی بالوفیات، به کـوشش ژاکلیـن‌ سوبله و علـی عماره، ویسبـادن، 1402ق/ 1982م؛ قفطـی، علـی، تاریخ الحکماء، به کوشش یولیوس لیپرت، لایپزیگ، 1903م؛ نیز:

Bankipore; Browne, E.G., Arabian Medicine, Cambridge, 1962; Elgood, C., A Medical History of Persia and the Eastern Caliphate, Cambridge, 1951; GAL,S; GAS; Klein-Franke, F., Vorlesungen über die Medizin im Islam, Wiesbaden, 1982; Leclerc, L., Histoire de la médecine arabe, Paris, 1876; Meyerhof, M., «Mediaeval Jewish Physician in the Near East from Arabic Sources», ISIS, London, 1938, vol. XXVIII; Pertsch, W., Die Handschriften, Verzeichnisse der königlichen Bibliothek zu Berlin, 1888; Sarton, G., Introduction to the History of Science, Baltimore, 1931; Ullmann, M., Die Medizin im Islam, Leiden, 1970; Vajda, G., Index Général des mamuscrits arabes Musulmans de la Bibliothèque national de Paris, Paris, 1953; Wüstenfeld, F., Geschichte der arabischen Ärzte und Naturforscher, New York, 1978.
محمدحسین احمدی