تهانیسری، جلال الدین

تَهانیسَری، جلال ‌الدین محمد بن محمود (894-989ق/ 1489-1581م) از صوفیان و مروجان طریقۀ چشتیۀ صابریه در هند، و مهم‌ترین مرید و خلیفۀ شیخ عبدالقدوس گنگوهی (د 944ق/ 1537م). 
تهانیسری در بلخ زاده شد و از این‌رو، به تهانیسری کابلی نیز شهرت یافته است (نک‍ : غلام سرور، 1/ 439؛ دهلوی، 291). نسب او از جانب پدر ــ قاضی محمود ــ و مادر به خلیفۀ دوم می‌رسید (غلام سرور، همانجا؛ داراشکوه، 101؛ شارب، 251). جلال‌الدین در 7 سالگی به هندوستان آمد و در تهانیسر ساکن شد، در حالی‌که حافظ قرآن بود. او در هند به تحصیل علوم دینی پرداخت، تا آنجا که گفته‌اند: در 17 سالگی جامع علوم ظاهری زمان خویش گشت و مفتی شد و از آن پس به تعلیم علوم دینی پرداخت، تا آنکه به طریقۀ چشتیه پیوست و از تدریس علوم رسمی اعراض نمود (بدائونی، 3/ 3؛ رحمان علی، 40؛ عبدالحی، 4/ 72؛ غلام سرور، شارب، همانجاها؛ صابری چشتی، 349). 
دربارۀ چگونگی ورود تهانیسری به طریقۀ چشتیه روایتهای گوناگونی وجود دارد که مهم‌ترین آنها مربوط به مواجهۀ او با شیخ عبدالقدوس در تهانیسر، دگرگونی روحی او، و سرانجام، بیعت او با شیخ و سالها شاگردی نزد وی است (داراشکوه، 102؛ شارب، 251-252). جلال‌الدین نزد شیخ عبدالقدوس بسیار گرامی بود، چندان‌که شیخ از میان مریدان پرشمارش خرقۀ خلافت خود را به او بخشید (صابری چشتی، 350؛ شارب، 253). 
تهانیسری در میان متأخران سلسلۀ چشتیۀ صابریه از جملۀ بزرگ‌ترین مشایخ به شمار می‌آید و کراماتی از او نقل شده است (غلام سرور، 1/ 440؛ داراشکوه، همانجا). به علاوه، وی را در زهد و تقوى، عبادت و ریاضت، به جای آوردن فرایض و نوافل، اهتمام در گزاردن نماز و استغراق در آن، حتى در نهایت ضعف و ناتوانی نیز، بی‌مانند خوانده‌اند و او را جامع شریعت و طریقت دانسته‌اند (بدائونی، 3/ 4؛ چشتی، 1191؛ غلام سرور، همانجا؛ عبدالحی، 4/ 72-73؛ شارب، 254؛ داراشکوه، همانجا). تهانیسری اهل وجد و سماع بود و عبادت، ریاضت و تهذیب نفس را مقدمۀ ضروری کشف و شهود و کرامات می‌دانست و بر این باور بود که کرامات نباید توجه سالک را به خود جلب کند و او را از طی طریق باز دارد. از سوی دیگر، بر آن بود که سالک باید پس از پرداختن به فرایض و نوافل متوجه باطن شود، نه آنکه به کثرت نوافل و اعمال ظاهری مشغول گردد (عبدالحی، همانجا؛ غوثی شطاری، 510؛ دهلوی، همانجا؛ رضوی، II/ 264-265). به نظر می‌رسد که تهانیسری مخالف ارتباط با پادشاهان و دولتمردان نبود و بنابر منابع، وی دست‌کم دوبار به دربار اکبرشاه در آگره رفت. اکبرشاه نیز او را بسیار دوست می‌داشت و به وی احترام می‌گذاشت (ظفرالاسلام، 138؛ نظامی، 224؛ شارب، 253). هنگامی که اکبرشاه برای فرو نشاندن شورش برادرش راهی‌کابل بود، بر سر راه برای دیدار تهانیسری به خانقاه او رفت. دربارۀ این دیدار اکبرشاه با شیخ، و گفت‌وگوهای آن دو دربارۀ معارف الٰهی حکایتهایی در منابع نقل شده است (ابوالفضل علامی، 3/ 341-342؛ رضوی، چشتی، همانجاها؛ اکرام، 73-74؛ مارشال، 228). 
تهانیسری در 95 سالگی درگذشت و در تهانیسر به خاک سپرده شد. وی خلفای متعددی داشت که مهم‌ترین آنان خواجه نظام‌الدین تهانیسری (ه‍ م) است (غلام سرور، دهلوی، همانجاها؛ نظامی، 225؛ رازی، 351).

آثـار

از تهانیسری آثاری نیز در منابع آمده است. یکی از آنها «مجموعۀ مکتوبات» او ست که به سیاقِ مکتوباتی از پیر او، شیخ عبدالقدوس گنگوهی نوشته شده است و بخشی از آن در پاسخ به مکتوبات شیخ او ست. ظاهراً نسخه‌ای از این کتاب در دست نیست (ظفرالاسلام، غلام سرور، همانجاها). دیگری رسالۀ تحقیق اراضی الهند به عربی است که در رفع نزاع بین اکبرشاه و مردم در باب نحوۀ تصرف و مالکیت مردم و حاکم در اراضی هند و بخشش آنها تألیف شده است (نظامی، همانجا؛ اکرام، 74؛ زبیداحمد، 94). 
از رساله‌های فارسی تهانیسری نیز یکی گلزار جلالی در موضوع عرفان و تصوف است که نسخۀ خطی آن در دانشگاه شیرانی لاهور موجود است (بشیرحسین، 2/ 242؛ منزوی، خطی و التین مشترک، 3/ 1824) و دیگری رسالۀ تفسیر سورۀ والتین نام دارد که نسخه‌ای از آن در کتابخانۀ دیوان هند نگهداری می‌شود (اته، I/ 1075؛ استوری، I/ 17؛ نفیسی، 375؛ مارشال، همانجا). اما مهم‌ترین اثر تهانیسری به فارسی، رسالۀ ارشاد الطالبین او ست که مشتمل بر 35 یا 37 فصل، و مبتنی بر اقوال، احوال و تعالیم شیخ عبدالقدوس در موضوعات گوناگون تصوف، مانند اهمیت و شیوه‌های ذکر و مراقبه، نوع عبادات و ریاضتهای الزامی، معرفت حق و ضرورت پیروی از مرشد است. لزوم پایبندی به شریعت و حفظ تقوا در کنار عمل به تعالیم قرآنی، برای ورود به طریقت و رسیدن به حقیقت از دیگر مباحث این رساله است (عباسی، 45-46؛ رضوی،II/ 265؛ ظفرالاسلام،139-141). از این اثر تهانیسری نسخه‌های متعددی در کتابخانه‌ها و موزه‌های پاریس، تهران و شهرهای مختلف پاکستان یافت مـی‌شود (نک‍ : بشیر‌حسین، همانجا؛ تسبیحی،1/ 84؛ منزوی، خطی،2/ 1022، فهرست...، 2/ 550، خطی مشترک، 3/ 1241-1243، فهرستواره...، 7/ 52؛ دانش‌پژوه، 16/ 83؛ نوشاهی، فهرست نسخه‌ها...، 196؛ فهرست مخطوطات...، 44). 

مآخذ

ابوالفضل علامی، اکبرنامه، به کوشش عبدالرحیم، کلکته، 1886م؛ اکرام، محمد، رود کوثر، لاهور، 1986م؛ بدائونی، عبدالقادر، منتخب التواریخ، به کوشش احمدعلی و کبیرالدین احمد، کلکته، 1829م؛ بشیر حسین، محمد، فهرست مخطوطات شیرانی، لاهور، 1969م؛ تسبیحی، محمدحسین، کتابخانه‌های پاکستان، اسلام‌آباد، 1397ق؛ چشتی، عبدالرحمان، مرآة الاسرار، ترجمۀ علی‌اصغر چشتی صابری، لاهور، 1411ق؛ داراشکوه، محمد، سفینة الاولیاء، کانپور، 1900م؛ دانش پژوه، محمدتقی، فهرست نسخه‌های خطی، تهران، 1357ش؛ دهلوی، عبدالحق، اخبار الاخیار، دیوبند، 1332ق؛ رازی، امین احمد، هفت اقلیم، به کوشش جواد فاضل، تهران، 1340ش؛ رحمان علی، محمد، تذکرۀ علمای هند، لکهنو، 1914م؛ زبید احمد، عربی ادبیات پاک و هند کاحصّه، ترجمۀ شاهد حسین رزاقی، لاهور، 1978م؛ شارب، ظهور حسن، جدید تذکرۀ اولیائی پاک و هند، لاهور، 1965م؛ صابری چشتی، محمدحسن، حقیقت گلزار صابری، لاهور؛ ظفرالاسلام، «ارشاد الطالبین»، جرنل پتنه، خدابخش اورینتل پبلک لائبریری، پتنه، 69-74؛ عباسی، منظور احسن، تفصیلی فهرست مخطوطات فارسیه پنجاب پبلیک لائبریری لاهور (ضمیمـۀ 1)، لاهـور، 1966م؛ عبدالحـی، نزهة الخـواطر، حیدرآباد دکـن، 1374ق؛ غلام سرور لاهوری، خزینة الاصفیا، لکهنو، 1290ق؛ غوثی شطاری، محمد، گلزار ابرار، به کوشش محمد ذکی، پتنه، 1994م؛ منزوی، احمد، خطی؛ همو، خطی مشترک؛ همو، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانۀ گنج‌بخش، اسلام‌آباد، 1358ش؛ همو، فهرستوارۀ کتابهای فارسی، تهران، 1382ش؛ نظامی، خلیق احمد، تاریخ مشایخ چشت، کراچی، 1975م؛ نفیسی، سعید،ه، تهران، 1344ش؛ نوشاهی، عارف، فهرست مخطوطات کتابخانۀ نوشاهیه، اسلام‌آباد، 1989م؛ همو، فهرست نسخه‌های خطی فارسی موزۀ ملی پاکستان کراچی، اسلام‌آباد، 1983م؛ نیز: 

Ethé, H., Catalogue of Persian Manuscripts in the Library of the India Office, Oxford, 1903; Marshall, D. N., Mughals in India, London, 1985; Rizvi, A. A., A History of Sufism in India, New Delhi, 1983; Storey, C. A., Persian Literature, London, 1927. 
طاهره توکلی