تورنبرگ

تورْنْبِرْگ، کارْل یوهانِس (1807-1877م/ 1222-1294ق)، خاورشناس سوئدی. او در شهر لینچوپینگ، مرکز ایالت اُسْتریُتْلاند به دنیا آمد و تحصیلات عالی خود را در دانشگاه اوپسالا آغاز کرد. وی در 1833م به احراز درجۀ دکتری فلسفه از این دانشگاه، و در 1835م به دریافت شهادت‌نامه‌ای در ادب عربی توفیق یافت (موبرگ، II/ 110؛ زرکلی، 5/ 213؛ بدوی، 98) و به استاد‌یاری ادبیات عربی در این دانشگاه برگزیده شد. 
تورنبرگ به قصد تکمیل دانش عربی و برخورداری از محضر عربی‌دانِ سرشناس فرانسوی، سیلوستر دو ساسی (1758-1838م) راهی پاریس شد. وی طی دو سال اقامت در آن شهر، افزون بر دوساسی، از استادان دیگری چون آمِدِه ژوبر (د 1847م) و اِتیِن مارک کاتْرِمر (د 1857م) بهره گرفت (همو، 98، 99؛ «تاریخ...»، I/ 162)؛ سپس از مهم‌ترین کتابخانه‌های اروپا، مانند کتابخانه‌های کپنهاگ، لیدن، لندن، آکسفرد، گوتا، لایپزیگ و برلین ــ که مجموعه‌هایی از نسخ خطی شرقی داشتند ــ دیدن کرد و آن‌گاه در 1838م به زادگاهش بازگشت. تورنبرگ پس از مراجعت به سوئد، در 1844م به دانشیاری زبانهای شرقی، و در 1847م به سمت استاد بدون کرسی زبانهای شرقی در دانشگاه لوندِ سوئد انتخاب شد و میان سالهای 1858-1859م و 1861-1862م نیز بر همین دانشگاه ریاست کرد (واپرو، 1758؛ بدوی 99؛ عقیقی، 3/ 891؛ موبرگ، همانجا). او پیش از آنکه در 1847م به استادی زبانهای شرقی دانشگاه لوند برگزیده شود، به ویژه به سبب صرف ارث پدری در راه تحصیل علم، از لحاظ مالی در مضیقه بود، در این مقام جدید فرصتی یافت که بسیاری از تألیفات خود را به چاپ برساند (همو، II/ 112). 

آثار

از تورنبرگ شماری مقاله و یادداشت در باب دست‌نوشته‌ها و سکه‌های‌عربی و اسلامی، و چندین‌ترجمه و اثر تحقیقی بر‌جای مانده است. برخی از مقالات وی اینها ست: «یادداشت دربارۀ دست‌نوشته‌های‌ ویلدنبروخ» که در کتابخانۀ دانشگاه ‌لوند ‌نگهداری می‌شود (ZDMG, V/ 483-508)؛ «دربارۀ دِرْهم استثنایی موجود در مجموعۀ ‌سلطنتی استکهلم...»، در «مجلۀ باستان‌شناسی، ج 12، 1855-1856م»( ایندکس...، 199)؛ ‌«دربارۀ کشف‌سکه‌های عربی در سوئد طی سالهای 1855 و 1856م» (ZDMG, XI/ 542-547)؛ «دربارۀ... مجموعۀ م. ف. رِه»، در«نشریۀ سکه‌شناسی ‌بلژیک، دورۀ‌سوم، 1858م» (ایندکس، 207)؛ «دربارۀ‌ تعیین ارزش‌ سکه‌های‌ اسلامی» (ZDMG, XIX/ 626-632)؛ «دربارۀ سکه‌های... اسلامی» (همان، XXII/ 286-293)؛ «آخرین کشفیات‎ در حوزۀ سکه‌های ‎عربی ‎در سوئد» (همان، XXII/ 700-707)؛ «نمونه‌های تازه‌ای از کشف سکه‌های کوفی در سوئد»، در «نشریۀ سکه‌شناسی بلژیک، دورۀ پنجم، 1870م» ( ایندکس، 199). 
کتابهایی که تورنبرگ تألیف یا ترجمه کرده، یا در تصحیح و نشر آنها شرکت داشته است، عبارت‌اند از: 
1. «فهرست نسخه‌های خطی عربی، فارسی و ترکی در کتابخانۀ دانشگاه اوپسالا (1849م). تورنبرگ در این اثر 512 نسخۀ خطی را به ترتیب عنوانهای کتابها و نامهای مؤلفان وصف کرده است. همین کار را نیز کارل ویلهلم سِترسْتن (د 1953م) دیگر مستشرق سوئدی، به زبان آلمانی انجام داد که به سال 1930م در اوپسالا به چاپ رسید (داغر، 1/ 145).
2. نشر متن منقح بخشهای 1 تا 4 از کتاب حسن المحاضرة فی اخبار مصر و القاهرۀ جلال‌الدین سیوطی، و ترجمۀ لاتینیِ آن با معاضدت یکی از همکارانش (اوپسالا، 1834م) (بدوی، عقیقی، موبرگ، همانجاها). 
3. ترجمه به لاتین و چاپ 5‌ قسم اول از کتاب خریدة العجائب و فریدة الغرائب، اثرِ ابوحفص سراج‌الدین عمر ابن وردی (اوپسالا، 1835م)(الیس، II/ 716؛ سرکیس، 284، 285؛ واندیک، 54؛ نیز نک‍ : ه‍ د، 5/ 80-82). 
4. چاپ متن فارسی و ترجمۀ سوئدی «روایت میرخواند از دولت اشکانی» (1863م). این کار بر اساس 3 نسخۀ خطی از روضة الصفای میرخواند (د 903ق)، موجود در کتابخانه‌های اوپسالا، لوند و استکهلم صورت گرفت، ولی به پایان نرسید (بدوی، همانجا). 
5. «ظهور مرابطون»، بنا به گزارش روض القرطاسِ ابن‌ابی‌زرع (اوپسالا، 1839م) (همانجا). 
6. «روایت ابن خلدون از جنگهای فرنگیان در بلاد اسلامی»، همراه با ترجمۀ لاتین متن (اوپسالا، 1840م) (سرکیس، 97).
7. «دربارۀ لهجه‌های آرامی» (اوپسالا، 1842م) (بدوی، همانجا).
8. چاپ متن عربی و ترجمۀ لاتینی مجلدات 1 و 2 از روض القرطاس، تألیف ابن ابی زرع فاسی (د 726ق)، به ضمیمۀ تعلیقات (اوپسالا، 1843-1846م). این کتاب که از منابع مهم تاریخ مغرب در خلال سده‌های 2تا 8 ق (تا 726ق) است و رخدادهای نخستین دوران حکومتهای اسلامی، نیز دولتهای مرابطون، ادریسی، زناته، موحدون و مرینیان را دربر می‌گیرد، به زبانهای فرانسه، آلمانی، پرتغالی و اسپانیایی نیز ترجمه شده است (سرکیس، 32؛ ه‍ د، 2/ 656-657).
9. «گزارش ابن‌اثیر دربارۀ فتح اسپانیا به دست اعراب»، متن عربی همراه با ترجمۀ سوئدی آن (1865م). 
10. ویرایش انتقادی کامل التواریخ یا الکامل فی‌ التاریخ، اثر بزرگ عزالدین ابن اثیر جَزَری (د 630 ق/ 1233م) در 12 مجلد، که در فاصلۀ سالهای 1851 تا 1871م در لیدن به چاپ رسید. تورنبرگ که در ویرایش الکامل، از همکاری گروهی از دانشمندان برخوردار بود (نک‍ : مقدمۀ الکامل، 1/ 5)، دو مجلد دیگر شامل فهرستهای این تاریخ عمومی بر کارهای قبلی افزود که در 1874-1876م در لیدن نشر یافت. تورنبرگ نخست جلد یازدهم شامل حوادث سالهای 527 تا 583 ق، و در پایان جلد اولِ الکامـل را ــ کـه‌ مشتمـل بر تاریخ پیش از اسلام ‌است ــ منتشر کرد، و در ویرایش خود از نسخه‌های خطی برلین، موزۀ بریتانیا، پاریس و اوپسالا بهره گرفت (عقیقی، 3/ 891؛ بدوی، 99-100؛ سرکیس، 37؛ ه‍ د، 2/ 703). 
تورنبرگ عضو چندین فرهنگستان و انجمن از جمله، «انجمن آسیایی پاریس» (1836م)، «فرهنگستان سلطنتی هنرهای زیبا، تاریخ و تاریخ باستانِ استکهلم» (1840م)، «انجمن سلطنتی علوم اوپسالا» (1840م)، «انجمن سلطنتی علوم نروژ» (1846م)، «انجمن شرق‌شناسی آلمان» (1846م)، و « انجمن تاریخ و باستان‌شناسی ژنو» (1855م) بود («تاریخ»، I/ 163).

مآخذ

بدوی، عبدالرحمان، موسوعة المستشرقین، بیروت، 1984م؛ داغر، یوسف اسعد، دلیل الاعارب، بیروت، 1947م؛ زرکلی، اعلام؛ سرکیس، یوسف الیان، معجم‌المطبوعات العربیة و المعربة، قاهره، 1346ق/ 1928م؛ عقیقی، نجیب، المستشرقون، قاهره، 1965م؛ مقدمۀ الکامل ابن اثیر، بیروت، 1402ق/ 1982م؛ واندیک، ادوارد، اکتفاء القنوع، به کوشش محمدعلی ببلاوی، قاهره، 1313ق/ 1896م؛ نیز:

Ellis, A. G., Catalogue of Arabic Books in the British Museum, 1962; Histoire des orientalistes de l’Europe, ed. G. Dugat, Paris, 1868; Index Islamicus (1665-1905), ed. W. H. Behn, Millersville, 1989; Moberg, A., «Zum hundertjährigen Geburtsag C. J. Tornbergs», Le Monde Oriental, Uppsala, 1901-1908; Vapereau, G., Dictionnaire universel des contemporains, Paris, 1880; ZDMG. 
مجدالدین کیوانی