توحید شیرازی

توحیدِ شیرازی، محمد اسماعیل (1246-1286ق/ 1830- 1869م)، شاعر با تخلص توحید و خوش‌نویس. او پنجمین فرزند محمدشفیع وصال، شاعر معروف شیرازی است که در شیراز به دنیا آمد. او نخست نزد پدر به تحصیل علم پرداخت و پس از درگذشت وی در 1264ق/ 1848م، نزد برادر خویش، وقار به آموختن علوم ادبی و حکمی مشغول شد (عشرت وصال، 369؛ ماهیار نوابی، 449؛ رکن‌زاده، 2/ 51). او در علم ریاضی و موسیقی که از فروع حکمت به شمار می‌آمد و نیز در خوش‌نویسی مهارت حاصل کرد (دیوان‌بیگی، 1/ 342) و افزون بر آن، صدایی بسیار خوش داشت (معصوم‌علیشاه، 3/ 382). توحید در 1277ق/ 1860م به تهران سفر کرد و پس از مدتی کوتاه به شیراز بازگشت. وی سرانجام، به بیماری وبا درگذشت و در حرم احمد بن موسى‌(ع) نزدیک برادرش، داوری به خاک سپرده شد (نک‍ : روحانی وصال، 433، 435؛ رکن‌زاده، 2/ 50).
توحید خوش‌نویس بود (بیانی، 4/ 130) و 7 نوع خط، به‌ویژه خط نسخ و ثلث را استادانه می‌نوشت. در ریزنویسی مهارت داشت و قرآنهایی با قلم ریز بر کاغذ نازک و نیز بر پوست آهو نوشت (رکن‌زاده، معصوم‌علیشاه، همانجاها؛ روحانی‌وصال، 434؛ فسایی، 2/ 1015).
از جملۀ آثار خوش‌نویسی او اینها ست:
1. قرآن به خط ثلث درشت و نسخ ریز؛ 2. قرآن بغلی با جلد روغنی، نسخ خفی در 1284ق و به دستور شاهرخ میرزا قاجار؛ 3. صحیفۀ سجادیۀ جانمازی، نسخ خفی در ربیع‌الاول 1278؛ 4. ادعیه، نسخ ممتاز در 1274ق؛ 5. کتاب الدعا، با ترجمۀ فارسی، نستعلیق در 1281ق؛ 6. تحریر مثنوی معنوی، نسخ، حدود سالهای 1264-1267ق در 29 هزار بیت با ویژگیهای هنری بسیار، از جمله: تذهیب، نقاشی و طلااندازی (رکن‌زاده، 2/ 51-52؛ شورا، 3/ 457-458؛ بیانی، 4/ 131-132؛ ملی‌، 3/ 488؛ آتابای، 18).
توحید شیرازی در انواع سخن به‌ویژه در سرودن غزل توانا بوده، طبعی روان داشته، و چکامه‌هایی در ستایشِ بزرگان روزگار خود سروده است. انواع دیگر شعر از جمله مسمط و ترکیب‌بند نیز در میان اشعار او دیده می‌شود. توحید در سرودن شعرهای خود از حافظ، سعدی و ناصرخسرو تأثیر پذیرفته است. او همچنین در نظم قسمتی از تاریخ صفویه و نادرشاه، با دو برادر خویش، یزدانی و فرهنگ همکاری داشت. برادر کوچک او، یزدانی اشعار وی را که بالغ بر 500،2 بیت است، گرد آورد (روحانی وصال، 432 بب‍ ؛ فرصت‌، 126، 339؛ دیوان‌بیگی، 1/ 343 بب‍ ؛ معصوم‌علیشاه، 3/ 383؛ هدایت، 4/ 186 بب‍ ؛ رکن‌زاده، 2/ 50-52؛ ماهیار نوّابـی، 451، که روحانـی‌وصـال را نیز فراهم‌ ـ آورندۀ دیوانی از توحید مشتمل بر 175،1 بیت معرفی می‌کند).

مآخذ

آتابای، بدری، فهرست کتب دینی و مذهبی خطی کتابخانۀ سلطنتی، تهران، 1352ش؛ بیانی، مهدی، احوال و آثار خوش‌نویسان، به کوشش حسین محبوبی‌اردکانی، تهران، 1358ش؛ دیوان‌بیگی، احمد، حدیقةالشعرا، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، 1364ش؛ رکن‌زاده آدمیت، محمدحسین، دانشمندان و سخن‌سرایان فارس، تهران، 1338ش؛ روحانی وصال، علی، گلشن وصال، تهران، 1319ش؛ شورا، خطی؛ عشرت‌وصال، محمدشفیع، «توحید شیرازی»، ارمغان، تهران، 1314ش، س 15؛ فرصت، محمدنصیر، تذکرۀ شعرای دارالعلم شیراز، به کوشش منصور رستگار فسایی، شیراز، 1375ش؛ فسایی، حسن، فارس‌نامۀ ناصری، به کوشش منصور رستگار فسایی، شیراز، 1367ش؛ ماهیار نوابی، یحیى، «توحید»، نشریۀ دانشکدۀ ادبیات تبریز، 1334ش، س 7، شم‍ 1؛ معصوم علیشاه، محمدمعصوم، طرائق الحقائق، به کوشش محمدجعفر محجوب، تهران، کتابخانۀ سنایی؛ ملی، خطی؛ هدایت، رضاقلی، مجمع الفصحا، به کوشش مظاهر مصفا، تهران، 1339ش.

ملیحه مهدوی