تمیمی، ابوعبدالله

تَمیمی، ابوعبدالله محمد بن احمد بن سعید تمیمی مُقَدَّسی (یا مَقْدَسی)، پزشك و داروشناس مشهور سدۀ 4ق (د پس از 370ق/ 980م). از زندگانی وی آگاهی اندكی در دست است. كهن‌ترین گزارش دربارۀ وی از آنِ جمال‌الدین قفطی (ص 105-106) در اخبار العلماء باخبار الحكماء است كه خلاصۀ آن، البته با چند خطا، در روایت مختصر این كتاب با عنوان تاریخ الحكماء، گردآوردۀ ابوعبدالله حسین بن احمد زوزنی آمده است. ابن ابی اصیبعه افزون بر نقل همه یا دست‌كم بخش عمدۀ گزارش اصلی قفطی، ظاهراً نكاتی را نیز از مآخذ دیگر افزوده است (2/ 87-89). صفدی تنها به نقل خلاصۀ گزارش قفطی اكتفا كرده (2/ 81-82) و ابن فضل‌الله عمری نیز تنها سخنان ابن ابی اصیبعه را (كه گزارش قفطی را نیز دربر دارد)، تكرار كرده است (9/ 333-335). البته در گزیدۀ زوزنی خطاهایی راه یافته كه خوشبختانه می‌توان آنها را با مراجعه به 3 مأخذ دیگر اصلاح كرد( نك‍ : انعكاس این خطاها در ترجمۀ فارسی تاریخ الحكماء قفطی، 148-149). 
بـه گفتۀ قفطی، سعید ــ نیـای تمیمـی ــ پـزشك و هم‌نشین احمدبن اسحاق یعقوبی (مؤلف كتاب مشهور تاریخ یعقوبی) و در نتیجه ساكن بغداد بود (نک‍ : ابن ابی‌اصیبعه، 2/ 87؛ قس: ترجمۀ فارسی تاریخ الحكماء، 148، كه سعید از مردم بیت المقدس دانسته شده است). تمیمی در مادة البقاء، تركیب داروهای بسیاری را مستقیماً یا به واسطۀ نیای خود، از احمد بن اسحاق یعقوبی نقل كرده است (مثلاً: ص 268-269، 273، 282). 
محمد در بیت‌المقدس زاده شد و در این شهر نزد راهبی فـاضل به نـام انبـا زخریـا [زکریـا] بن ثـوابه ــ كـه داروسازی چیره‌دست بود و درشاخه‌هایی از علوم حكمی نیز دست داشت ــ به آموختن این علوم پرداخت. خود تمیمی به فراگرفتن تركیب یك دارو از این راهب در شهر قدس تأكید كرده است (ص 595). او همچنین از شخصی به نام ابوالفتح المتطبب نیز با عنوان «شیخنا» یاد كرده است (ص 509). 
تمیمی برای ادامۀ آموختن پزشكی و داروسازی به شهرهای دیگری نیز سفر كرد تا آنكه در این دو رشته و به‌ویژه در داروسازی چیره‌دست شد. سپس به خدمت حسن بن عبیدالله طُغْج، امیر اخشیدی رمله، درآمد و با ساختن داروهای بسیار و به‌ویژه دارویی دودزا برای دفع وبا (برای نمونه‌ای از آنها، نک‍ : تمیمی، 266)، این فرمانروا را در اندك مدتی شیفتۀ خود ساخت. سپس به مصر رفت و به خدمت یعقوب بن كِلّس (د 380ق)، وزیر معز و عزیزِ فاطمی در آمد و كتاب مادة البقاء را برای او نوشت. او در مصر با پزشكان مصری و دانشمندانی كه همراه مُعِزّ از مغرب بدانجا آمده بودند و نیز دیگر پزشكان مغربی كه پیش از آن در مصر مقیم شده بودند، مناظره و مباحثه داشت. تمیمی تا پایان عمر در مصر زیست و دست‌كم تا 370ق زنده بود (قفطی، 108-109، ترجمۀ فارسی، 148-149؛ ابن ابی‌اصیبعه، 2/ 88-89).

جایگاه و شخصیت علمی

از آنچه در مآخذ مختلف آمده، پیدا ست كه شهرت تمیمی بیشتر به عنوان داروشناس بوده است. به گفتۀ قفطی و تأكید دیگر مورخان، تمیمی تركیبهایی را كه در آثار پزشكان پیشین برای تریاق‌ فاروق، و احتمالاً برخی تریاقهای مشهور دیگر نقل شده بود، آزمود تا بهترین تركیب را برای هر كدام به دست آورد و مثلاً چند داروی مفرد (ساده) بر تركیب تریاق فاروق افزود. وی در مادة البقاء به تركیب این تریاق، به وجهی كه خود اصلاح كرده است، اشاره دارد (ص 493-498)؛ به همین سبب پزشكان بعدی همگی او را كامل‌كنندۀ تركیب این تریاق می‌دانستند. گویا وی در زمینۀ تشخیص، پیشگیری و درمان بیماریهای همه‌گیر نیز تبحری خاص داشته، و چه پیش از مسافرت به مصر و چه در مصر، در این‌باره آثاری نوشته بوده است. 
دربارۀ اخلاق علمی پسندیدۀ او نیز اشاراتی در مآخذ دیده می‌شود. گویند كه وی همیشه در مباحثه انصاف داشته، و هرگز سخن كسی را رد نمی‌كرده است، مگر آنكه دلیلی روشن بر آن داشته باشد (قفطی، 105-106؛ ابن ابی اصیبعه، همانجا). اشارۀ دقیق تمیمی به منابعی كه از آنها بهره برده، افزون بر آنكه از اخلاق پسندیدۀ علمی وی حكایت می‌كند، گه‌گاه اطلاعات تاریخی جالبی را نیز دربر دارد. به طور مثال وی در باب ششمِ مقالۀ نهمِ مادة البقاء از «سفوفی كه اسحاق بن عمران برای احمدبن طولون ساخته»، یاد می‌كند (ص 583)، در حالی كه در هیچ یك از منابع تاریخی به حضور اسحاق بن عمران در دربار احمدبن طولون اشاره نشده، و تنها ابن فضل‌الله عمری (9/ 307) به اختصار به حضور این پزشك در مصر اشاره كرده است؛ از این رو همین اشارۀ كوتاه، اما دقیق تمیمی در روشن کردن سیر زندگی اسحاق بن عمران از اهمیتی بسزا برخوردار است. 
گفتنی است كه در یكی از نسخه‌های خطی كتابخانۀ اسكوریال (ESC1، شم‍ 882؛ ESC2، شم‍ 887) از شخصی به نام محمد تمیمی یاد شده است كه سارتن(I/ 679) بی‌هیچ دلیلی گمان كرده كه شاید این شخص همان محمد بن احمد تمیمی باشد. میخائیل کاسیری، فهرست‌نگار این كتابخانه، در یك بررسی سطحی این نسخه را پرسشنامه‌ای برای آزمودن صلاحیت داوطلبان عنوان پزشكی (یعنی در شمار آثاری چون محنة الاطباء و امتحان الاطباء)، و مؤلف آن را ابو جعفر احمد بن عیسى حَسینی دانسته است. اما لوسین لكلر (I/ 549-552) پس از بررسی این دست‌نویس، نادرستی برداشت کاسیری را یادآور شده است. بنا بر تحقیقات لكلر این نسخه حاوی پنجاه و اندی گزارش كامل یا ناقص از «نشستهای مشورتی پزشكی» میان استاد و شاگردش احمد بن عیسى هاشمی (و نه حَسینی)، برای تشخیص و درمان بیماری مراجعان است. این شاگرد در خلال گزارشها استـاد را ــ كـه ظاهراً پـدر یـا عموی او ست ــ محمد تمیمی خطاب كرده است. به هر حال در اینكه این رساله در اندلس نوشته شده است، تردیدی نیست و در نتیجه بر خلاف نظر سارتن به هیچ‌وجه نمی‌توان محمد تمیمی یادشده در این رساله را همان محمد بن احمد تمیمی دانست.

آثـار 

1. مادة البقاء باصلاح فساد الهواء و التحرز من ضرر الاوباء در 10 مقاله. تمیمی در این كتاب كه برای یعقوب بن كلّس نوشته شده، از نقش شرایط اقلیمی و تعفن هوا در انتشار بیماریهای همه‌گیر (به‌ویژه وبا) و چگونگی پیشگیری و درمان آنها سخن گفته است. تمیمی در مقدمۀ این كتاب تأكید كرده كه پیش از او تنها بقراط با نگارش دو كتاب الاهویة و المیاه و البلدان و افیذیمیا، به این مسائل توجه داشته است(تمیمی، 79-89؛ نیز نك‍ : حاجی خلیفه، 2/ 1574). عبداللطیف بغدادی نیز مختصری از این كتاب فراهم آورده است (ابن ابی اصیبعه، 2/ 211). 
موضوعات مادة البقاء به اختصار چنین است: مقالۀ 1. دیدگاههای بقراط، ارسطو، هرون (اهرن القس) دربارۀ تغییرات فصلی و نقش آنها در بیماریهای همه‌گیر و نیز تفاوت این گونه بیماریها با انواع دیگر. مقالۀ 2. فساد هوا در زمانها و مكانهای مختلف. مقالۀ 3. توصیه‌های بهداشتی در مواقع فساد هوا و یادآوری برخی از داروهای مفید برای حفظ تندرستی. مقالۀ 4. داروهای دودزای مفید برای برطرف كردن فساد هوا به پیروی از شیوۀ حرّانیان کهن. این مطالب که غالباً آمیخته به خرافات است، بیشتر از رسالۀ اعمال الابخرة المصلحة لفساد الهواء كندی نقل شده است (تمیمی، 85، 177)، و نیز شیوۀ سالم نگه‌داشتن آب و تصفیۀ آب فاسد. مقالۀ 5. دربارۀ داروهای هندی (بر اساس بخش پایانی فردوس الحكمۀ علی بن ربن طبری، اقراباذین كندی و الجامع الدواء الهندی یوحنا ابن ماسویه، نك‍ : تمیمی، 199-200، 206، 209، نیز 213-220، 231-234) و برخی نوشیدنیهای سكرآور. مقالۀ 6. اصلاح هوا و تقویت افراد سالم با بهره‌گیری از مواد خوش‌بوكننده و به‌ویژه نوع خاصی از آنها موسوم به «برمكیات» (ص 270-272)، تأثیر صوت خوش و موسیقی (تأثیرات روانی) در میزان رفع بیماریهای همه‌گیر (ص 303-313). مقالۀ 7. تأثیر اندوه و افسردگی در «بیماریهای وهمی» (روانی؟) و روش درمان آنها، و اسبابی كه موجب دیدن رؤیای صادقه می‌شود!. مقالۀ 8. دربارۀ علل جدری، حصبه، ماشرا و درمان آنها. تمیمی در این باب اگرچه از رسالۀ الجدری و الحصبۀ رازی بهرۀ فراوان برده، اما (هم در این باب و هم در باب بعدی) از آن انتقاد نیز كرده، و گاه سخن اسحاق بن سلیمان اسرائیلی را بر نظر رازی ترجیح داده است (ص 340-341، 347-354، به ویژه 351، 373). مقالۀ 9. داروهای مركبی كه در درمان یا پیشگیری بیماریهای همه‌گیر و نیز بیماریهایی چون مالیخولیا، به كار می‌آید. مقالۀ 10. دربارۀ 46 دارو از داروهایی كه در كتاب ادویۀ مفردۀ جالینوس چنان‌كه باید معرفی نشده‌اند، با استناد به شرح حنین بن اسحاق و شرح هر یك از این داروها توسط تمیمی. 
2. المرشد فی جواهر الاغذیة و قوی المفردات من الادویة در دو «غرض»، که از مهم‌ترین آثار تمیمی به شمار می‌رود، اما تاریخ‌نگارانی چون قفطی و ابن ابی‌اصیبعه از آن یاد نكرده‌اند؛ در حالی كه ابن بیطار در الجامع دست‌كم دربارۀ 31 داروی مفرد به سخنان تمیمی در المرشد استناد جسته است. اكنون تنها مقالۀ اولِ «غرضِ» نخست دربارۀ مواد غذایی و خواص آنها و مقالات چهارم و یازدهم تا چهاردهم غرض دوم این كتاب در دست است. موضوعات مقاله‌های باقی‌ماندۀ غرض دوم چنین است: مقالۀ چهارم دربارۀ ریشه‌ها و ریشه‌های فرعی گیاهان (الاصول و العروق). دست‌نویسی از این مقاله در انستیتوی شرق‌شناسی سن پترزبورگ نگهداری می‌شود (اولمان، «پزشكی...»، 269). مقالۀ 11 دربارۀ عصاره‌ها و صمغها ست. بخش مربوط به عصاره‌ها مشتمل است بر شرحی دربارۀ انواع شیره و نیز شهد گلها و مطالبی دربارۀ اقلیم‌شناسی از جمله: رطوبتهایی كه از آسمان فرو می‌ریزد (شبنم؟)، پیش‌بینی هوا، جایها (شاید مبتنی بر الاهویة و المیاه و البلدان بقراط) و نیز خاك مناسب برای گیاهان مختلف. بخش صمغها بسیار محققانه نوشته شده و مشتمل است بر شرحی دربارۀ مومیا، قطران، قفر الیهود و مانند اینها. مقالۀ 12 نیز به بحث دربارۀ خاكها و نمكها (از جمله جوز گندم) اختصاص دارد. در دو مقالۀ 13 و 14 نیز به ترتیب دربارۀ فلزات و سنگها بحث شده است. تمیمی در مبحث سنگها از كتاب الاحجار ابن جزار، معاصر خود، بهرۀ بسیار برده است. وی هر دارو را به طور كامل وصف می‌كند. نخست از رستنگاه گیاهان (یا معدن كانیها و فلزات) و انواع هر دارو و سپس از طبع، درجه و خواص طبی آنها سخن می‌گوید. از این 4 مقاله نیز دست‌نویسی در كتابخانۀ ملی پاریس موجود است (لكلر، I/ 389-391؛ GAS, III/ 318؛ نیز نک‍ : اولمان، همان، 269-270، كه خلاصۀ تحقیقات لكلر را بدون اشاره به نام او تكرار كرده است). 
بیشتر این مطالب، به‌ویژه آنچه به بیت‌المقدس و نیز شام مربوط می‌شود، حاصل پژوهشهای شخصی تمیمی است؛ زیرا آنچه ابن بیطار دربارۀ محل رویش و نامهای محلی برخی گیاهان دارویی در نواحی مختلف شام و به‌ویژه بیت‌المقدس از تمیمی نقل كرده، بسیار دقیق است (مثلاً نک‍ : 2/ 20). تمیمی در المرشد بیش از همه به جالینوس استناد كرده است. اما از آنجا كه وی غالبـاً در وصـف مشخصـات ظاهـری گیـاه ـ داروها به تجربیات شخصی خود تكیه داشته، استناد وی به دیوسكوریدس به مراتب كمتر از ارجاعاتش به جالینوس است. وی به كُناش پائولوس آیگینایی (بولس اجانیطی)، كتاب ابدال الادویة المفردة بدیغورس (كه روایت عربی آن در اواخر سدۀ 3ق به یك‌باره رواج یافت) و آثار ابن جزار (كتاب الاحجار و احتمالاً الاعتماد فی الادویة المفردة) و اسحاق بن سلیمان اسرائیلی (احتمالاً كتاب الاغذیة و الادویة) استناد كرده است (اولمان، همان، 270). دربارۀ برخی از داروها، از جمله «حجر عراقی» نیز مأخذ تمیمی، كتاب الاحجار منسوب به هرمس بوده است (ابن بیطار، 2/ 10-11، اولمان، «طبیعیات...»، 112). 
3. منافع (یا خواص) القرآن، كه نسخه‌های متعددی از آن در كتابخانه‌های مختلف استانبول و نیز ظاهریه، رباط، برلین، موزۀ بریتانیا و جز آنها موجود است (حاجی خلیفه، 1/ 727؛ GAS، همانجا). 

آثار دیگر

ابن ابی اصیبعه (2/ 89) این آثار را نیز به تمیمی نسبت داده، و قفطی (ص 108-109) تنها به طور ضمنی به آثار تمیمی دربارۀ تریاق اشاره كرده است: 1. رسالة فی صنعة التریاق الفاروق و التنبیه على ما یغلط فیه من ادویته...، که خطاب به فرزند مؤلف نوشته شده است و نامی بس طولانی دارد. موضـوع آن ــ چنان كـه از نامش برمی‌آیـد ــ چگـونگـی ساخت تریاق فاروق، تذكر خطاهایی كه در یادكرد تركیب این تریاق راه یافته، وصف گیاهان به كار رفته در این دارو، هنگام گردآوری این داروها و چگونگی آمیختن آنها به یكدیگر و یادكرد سودمندیها و چگونگی به كار بردن آن است. 2. كتاب فی التریاق، كه با رسالۀ پیشین فرق دارد. تمیمی در این كتاب بحث پیشین خود دربارۀ تریاق [فاروق] را كامل كرده، و منافع دیگر آن را نیز آورده است. 3. كتاب مختصر فی التریاق. 4. مقالة فی ماهیة الرمد و اسبابه و علاجه، در چیستی، علت و چگونگی درمان چشم‌درد چركین. 5. كتاب الفحص و الاخبار (در این باره، نک‍ : ووستنفلد، 57-58؛ GAL, I/ 272-273؛ GAL, S, I/ 422).

مآخذ

ابن ابی اصیبعه، احمد، عیون الانباء، به كوشش آوگوست مولر، قاهره، 1299ق؛ ابن بیطار، عبدالله، الجامع لمفردات الادویة، بولاق، 1294ق؛ ابن‌فضل‌الله عمری، مسالك الابصار، چ تصویری به كوشش فؤاد سزگین، فرانكفورت، 1988م؛ تمیمی، محمد، مادة البقاء، به كوشش یحیى شعار، قاهره، 1999م؛ حاجی خلیفه، كشف؛ صفدی، خلیل، الوافی بالوفیات، به كوشش س. ددرینگ، ویسبادن، 1401ق/ 1981م؛ قفطی، علی، تاریخ الحكماء، اختصار زوزنی، به كوشش یولیوس لیپرت، لایپزیگ، 1902م؛ همان، ترجمۀ فارسی از قرن یازدهم هجری، به كوشش بهین دارایی، تهران، 1347ش؛ نیز: 

ESC1; ESC2; GAL; GAL, S; Leclerc, L., Histoire de la médecine Arabe, Paris, 1876; Sarton, G., Introduction to the History of Science, Baltimore, 1928; Ullmann, M., Die Medizin im Islam, Leiden, 1970; id, Die Natur-und Geheimwissenschaften im Islam, Leiden, 1972; Wüstenfeld, F., Geschichte der arabischen Aerzte und Naturforscher, Götingen, 1840. 
یونس کرامتی