تمبر

تَمْبْر، علامت یا قطعۀ کوچک چسب‌داری که در اندازه‌ها و شکلهای گوناگون، با دندانه یا بی‌دندانه (هاجری، 18) برای دریافت هزینه‌های پستی، مالیات و عوارض به کار می‌رود و دارای قیمت و در زمرۀ اوراق بهادار است (دایرة‌المعارف...). واژۀ تمبر فرانسوی ــ برگرفته از تمپانون یونانی و تیمپانوم لاتینی ــ و در لغت به معنی زنگ کوچک فلزی، اوج صدا، آواز، طنین، تمغا، تمبر، تمبرپست، منگوله یا نشانی در بالای کلاه است. در 1635م یکی از کارمندان پست فرانسه به نام ولایریه برای مرسولات پستی پاکت مخصوصی با علامتی ویژه ابداع کرد که بهای آن اندکی بیش از تعرفۀ پستی معمول بود (خانبابایی، 19). اولین تمبر جهان در 1840م به پیشنهاد رونالد هیل در انگلستان به چاپ رسید. بر این تمبر که به پنی‌ سیاه معروف شد، تصویر ملکۀ ویکتوریا نقش بسته بود (نوین فرح‌بخش، 4). 

I. تمبر در جهان اسلام

نک‍ : ذیل.

II. تمبر در ایران

آشنایی ایرانیان با تمبر، به عنوان یکی از مظاهر پستِ جدید از طریق کشورهای همسایه ــ روسیه در شمـال، دولت عثمانـی در غـرب و انگلیس در جنوب ــ صورت گرفت. نخستین بار روزنامۀ وقایع اتفاقیه در 1274ق/ 1858م به نقل از یک روزنامۀ روسی، تمبر را به عنوان پولی به شکل «مهری کاغذی» که برای تسهیل در امور پستی در پستخانه‌های دولتهای فرنگ به کار گرفته شده بود، معرفی کرد (ص 8)؛ اما آشنایی بیشتر ایرانیان با تمبر، از طریق پست کنسولگری انگلستان در جنوب کشور، به ویژه از 1281ق/ 1864م روی داد که نخستین پستخانۀ آن کشور زیرنظر ادارۀ کل پستخانۀ هند در بوشهر تأسیس شد («آشنایی...»، 14؛ هاجری، 261؛ کیا 37). از سوی دیگر ایجاد تشکیلات پستی جدید در قلمرو عثمانی و استفاده از تمبر در مراسلات پستی آنجا از 1280ق، در آشنایی ایرانیان با تمبر بسیار مؤثر بود (عبدلی‌فرد، تاریخ... از صدارت...، 30). برخی بر این باورند که اندیشۀ چاپ تمبر در ایران نخستین بار به ذهن میرزا حسین خان مشیرالدوله (سفیر ایران در دربار عثمانی) راه یافت («سیری ...»، شم‍ 1، ص16). 
در 1282ق/ 1865م، هیئتی به منظور تهیۀ طرح مناسبی برای تمبر ایران، به پاریس گسیل شد (روزنامۀ دولت...، 2؛ اعتمادالسلطنه، تاریخ...، 3/ 1875، مرآة...، 3/ 1491؛ عبدلی‌فرد، همان، 40). طراحی فرانسوی به نام ریستر که از مأموریت این هیئت اطلاع حاصل کرده بود، نمونه‌هایی با نقش شیر و خورشید تهیه و به آنها ارائه نمود. اگر چه این نمونه‌ها را هیئت ایرانی نپذیرفتند، اما بعدها ریستر آنها را در معرض نمایش و فروش گذاشت. سرانجام با طرحی که‌ آلبرت بار، کارمند ضراب‌خانۀ پاریس، تهیه نموده بود، موافقت کردند. نمونه‌های بار طرح زیبا و ظریف شرقی از شیر و خورشیدی در میان زنجیره‌ای متشکل از 86 حلقه به شکل دایره بود (دادخواه، 1-2؛ نوین فرح‌بخش، تمبرهای...، 9، 11؛ ژوزف، 6؛ عبدلی‌فرد، تاریخ... تمبرهای...، 9، 16، 17). بررسی طرحهای ریستر و بار که نخستین آن دو شیری خوابیده در میان یک بیضی، و دومی شیری ایستاده در میان یک یک دایره است و نیز بررسی سکه‌های شیر و خورشیدی ایران در زمان فتحعلی‌شاه، محمدشاه و ناصرالدین‌شاه پیش از 1282ق نشان می‌دهد که نمونه‌های تمبر ایران با الهام از نقش سکه‌های شیر و خورشیدی آن زمان طراحی شده است (نک‍‌ : ترابی طباطبایی، 303-310). 
سرانجام نخستین تمبر ایران معروف به سری «باقری» از روی کلیشه‌های بار، به چاپ رسید (نک‍ : تصویر 1). بر اساس پاکت‌پستی موجود در مجموعۀ تاپلینگ موزۀ بریتانیا، تاریخ انتشار نخستین سری تمبرهای ایران، 1285ق/ 1868م است (شریفیان، «تمبرهای...»، 60-61؛ نوین فرح‌بخش، همان، 21؛ پژمان، 295). بر اساس این تاریخ، ایران 28 سال پس از چاپ نخستین تمبر جهان، و دومین کشور آسیایی پس از دولت عثمانی، موفق به چاپ تمبر شد (همو، 181؛ «تمبر پست»، 13؛ کشاورزیان، 51). 

با وجود ورود تمبر به نظام پستی، استفاده از آن تا 1288ق که میرزا علی‌خان منشی‌حضور به ریاست چاپارخانه‌ها رسید (اعتمادالسلطنه، تاریخ...، 3/ 1923)، ترتیب و قاعدۀ منظمی نداشت. وی نه تنها با وضع مقررات جدید استفاده از تمبر را تحت ضابطه درآورد ( ایران، شم‍ 69، ص1)، بلکه به وضع پست کشور نیز سروسامان بخشید (ناظم‌الاسلام، 1/ 158)، اما تحول اساسی در پست ایران و تبدیل آن به یک پستِ جدید در زمان ریاست گوستاو ریدرر اتریشی (1292ق/ 1875م) آغاز شد. وی علاوه بر وضع قوانین پستی (نک‍ : ایران، شم‍ 273، 3-4؛ اختر، شم‍ 25، ص 3، شم‍ 26، ص 3، شم‍ 27، ص 3، شم‍ 28، ص 3، شم‍ 31، ص 3)، تمبرهای سری باقری را به سبب اشکالاتی که داشت، از گردونۀ پستی خارج، و با تغییراتی بر همان کلیشه‌های بار، تمبر جدید که به سبب برش‌‌‌دستی به سری «کاردی» معروف شد، به چاپ رساند ( تاریخچه...، 17؛ دادخواه، 14) به موجب نظام‌نامۀ ریدرر، دولت خسارت وارد به مرسولات پستی را برعهده گرفت که به رواج استفاده از تمبر در این دوران کمک شایانی کرد ( ایران، همانجا؛ اختر، شم‍ 25، ص 3؛ پژمان، 235). 
تصویر شاه به عنوان اصلی‌ترین نماد قدرت، دومین طرح اصلی تمبرهای دورۀ قاجاریه به شمار می‌آید. نخستین تمبر تصویری ایران، با تصویر نیم‌تنۀ ناصرالدین شاه در یک سری 4‌ تایی، در 1293ق در وین به چاپ رسید و به «ناصری 4 جور» معروف شد (علایی، 26؛ ارجمند، «تاریخچه... در دوران قاجاریـه...»، 313؛ نک‍ ‌: تصویر 2: ناصـری چهار جور). از آن پس در غالب سریهای تمبر، نقش شاه وقت و نشانۀ شیر و خورشید (یا خورشید به تنهایی) به عنوان نمادهای قدرت همراه با هم بر یک تمبر، یا به صورت جداگانه به چاپ می‌رسید (نک‍ : نوین فرح‌بخش، راهنمای... ، 19 بب‍ ‌). تنها سریهای موقتی یا تمبرهایی که مانند تمبر « مشهد» که بدون اجازۀ دولت به چاپ رسیدند، از این قاعده مستثنا هستند (پژهان، 897- 898؛ «تمبرهای...»، 6). 
تغییر نظام سلطنتی به مشروطه سبب جابه‌جایی نمادهای قدرت بر نقش تمبر شد. در تمبر 50 قرانی «سری محمدعلی‌شاه»، نخستین‌بار نشانۀ شیر و خورشید از پایین تمبر به بالای آن منتقل شد و بالاتر از نقش شاه و تاج (نمادهای سلطنت) قرار گرفت (تصویر 3: محمدعلی شاه قاجار). چاپ تمبرهای «شیر و خورشید مشروطه» در یک سری 16 تایی بدون تصویری از شاه‌وقت در 1327ق در هلند به چاپ رسید (نوین فرح‌بخش، همان، 50). از تمبرهای شاخص این دوره، سری 3 تایی «تاج‌گذاری احمدشاه» است که بر آن هیچ یک از طرحهای اصلی تمبر قاجاریه (شاه و شیر و خورشید) دیده نمی‌شود. در این سری، یک تمبر با نقش تاج است و دو تمبر با تصویر تخت‌جمشید که بر صدر یکی نشان فروهر جای دارد (رامی، 59-68؛ تصویر 4: تاج‌گذاری احمدشاه قاجار). در خمیر کاغذ این تمبر که نخستین تمبر یادگاری ایران است، نخستین بار ته نقش (فیلیگران) به شکل شیر به کار رفته است (نوین فرح‌بخش، همان، 56؛ «سیری»، شم‍ 11، ص 18).

به کار نبردن ته‌نقش در تمبرهای دورۀ قاجار، تقلب را بسیار آسان نموده بود. علاوه بر این چاپ تمبرهای مکرر از کلیشه‌های المثنى، بی‌دقتی در چاپ، نبودن آمار و ارقام صحیح از تمبرهای منتشر شده، مشکل شناسایی تمبرهای اصیل از تقلبی و وجود سور‌شارژهای (مهری برای تغییر قیمت، رژیم و کاربری و نیز رسمی شدن تمبر) مکرر در اواخر این دوره، سبب دلسردی علاقه‌مندان تمبر ایران به ویژه در خارج را فراهم کرد و به ارزش و اعتبار تمبر ایران در سالهای پایانی حکومت قاجار، آسیب جدی وارد ساخت (پروانه‌فر، «کنجکاوی...»، 18-19؛ نک‍ : نوین فرح بخش، همان، 53-79). در حالی که تمبرهای این دوره با طرحهای هنرمندانۀ بسیار دقیق، رنگ‌آمیزی و صفحه‌آرایی مناسب (شیردل، 288)، بسیار مورد توجه و علاقۀ مجموعه‌داران بیگانه بودند؛ چنان که تمبرهای شیر و خورشیدی اولیۀ‌ ایران که از زیباترین تمبرهای کلاسیک ایران و جهان به شمار می‌آیند، غالباً زینت‌بخش مجموعه‌های معروف دنیا (چون تاپلینگ) است. گرانبهاترین تمبر ایران نیز از جملۀ همین تمبرها معروف به «یکتومان برنز» است (نک‍ : شریفیان، «تمبر گرانبها...»، 40). تمبرهای دورۀ قاجاریه سبک و سیاقی اروپایی داشت و از جنبۀ هنری و فن چاپ در سطحی مطلوب قرار داشت (شیردل، همانجا). 
یکی از اقدامات نهضتهای انقلابی آن زمان چون نهضت مردم لار و کازرون، ستارخان، خیابانی و جنگل)، برای اعلام جدایی از حکومت مرکزی، چاپ تمبر یا سورشارژ تمبرهای موجود بود (نک‍ : نوین فرح‌بخش، همان، 83-86). در جنگ جهانی اول (1294ش/ 1915م) که انگلیسیها بوشهر را اشغال کردند، تمبرهای احمدشاهی با نوشتۀ «بوشهر تحت اشغال قوای انگلیس» سورشارژ شد (هدایت، 346؛ «آشنایی»، 14). 
با قوت گرفتن اندیشۀ بیگانه‌ستیزی در نهضت مشروطه، چاپ تمبرهای ایران در کشورهای اروپایی (به جز 3 سری) و نفوذ آنان در پست کشور، با اعتراض نمایندگان مجلس اول شورای ملی روبه‌رو شد (مذاکرات ..، 39-43؛ تمبر و تمبرشناسی، 64). با گشایش چاپخانۀ مجلس در 1303ش، غالب تمبرها در این چاپخانه چاپ و سورشارژ شد و تنها 5 سری در دورۀ پهلوی اول و 6 سری در دورۀ پهلوی دوم به خارج سفارش داده شد (همانجا). 

اعلام حکومت پهلوی بر روی تمبرهای مالیاتی چاپ تهران با نوشتۀ «پست حکومت موقتی پهلوی 9 آبان‌ماه 1304ش/ 1925م» در چاپخانۀ مجلس سورشارژ شد (نوین فرح‌بخش، همان، 88). در تمبرهای رضا شاهی نقش شیر و خورشید (جز بر تمبرهای دولتی) از نقش تمبرها حذف و تنها تصویرشاه بر تمبر (به جز 3 مورد) نقش شد (نک‍ : همان، 88-103). تمبر سری «پست هوایی» که در 1309ش در چاپخانۀ آنشدۀ هلند به چاپ رسید، نقش شاه در کنار طرح عقابی در حال پرواز بر فراز قلۀ دماوند (تصویر 5: سری پست هوایی)، برندۀ زیباترین تمبر جهان گردید (همان، 94؛ تاریخچه...، 34؛ علایی، 24؛ ارجمند، «تاریخچه... در دوران پهلوی»، 748).
در 1313ش به مناسبت دهمین سال سلطنت رضا شاه تمبری در یک سری 9 تایی به چاپ رسید. در این سری، 8 طرح به پیشرفت و توسعۀ کشور طی سالهای حکومت رضا شاه در ابعاد مختلف و یک طرح به تخت جمشید اختصاص داشت (نوین فرح‌بخش، راهنمای، 97؛ تصویر 6: پل کارون) از این تمبر استقبال فراوانی شد («سیری...»، شم‍ 16، ص 25)؛ با این همه، کاهش ارزش و اعتبار تمبر ایران از اواخر دورۀ قاجار، از علاقه‌مندان به جمع‌آوری تمبر در داخل و خارج از کشور کاسته بود (پروانه‌فر، «تغییر...»، 8، «دومیها...»، 9). 
در 1314ش به سبب تصمیم دولت به تغییر کلمۀ پارس به ایران، کلیۀ تمبرهای پستی موجود با عبارت «پست ایران» سورشارژ شد و از آن پس تمام تمبرها با این عبارت به چاپ رسید ( تاریخچه...، 31، 35؛ اسناد...، 66-67). از دیدگاه هنری طرحهای تمبر دورۀ پهلوی اول به سادگی گرایید، و زمینۀ تمبر ساده، و تزیینات غربی حذف و طرحها شرقی‌تر شد (شیردل، 294).