تلمسان، جامع

تِلِمْسان، جامِع، یکی از مهم‌ترین و زیباترین مساجد سه‌گانۀ الجزایر، ساخته شده در دورۀ مرابطون (حک‍ 480-540 ق/ 1087-1145م).
یوسف بن تاشفین مرابطی هنگامی که شهر تلمسان را پی افکند (475ق/ 1082م)، در کنار کاخی که برای خود ‌ساخت، مسجـد کوچک و ساده‌ای را بنا کرد. در زمان جانشین او علی بن یوسف (530ق/ 1136م) تزییناتی بر مسجد به ویژه تزیینات عالی گنبد جلو محراب افزوده شد. در زمان یغمراسن بن زیّان (حک‍ 633ق بب‍ / 1236م بب‍ ‌) از سلسلۀ عبـدالوادیان، مسجد توسعه یافت و حیاط، رواقهای گرداگرد آن و مناره به بنای قدیمی افزوده شد و شبستان نیز گسترش یافت (مارسه، «معماری...»، 196-197).
این مسجد هم‌اکنون در گسترۀ 50×60 متر به صورت بنایی دو بخشی به هم چسبیده شامل شبستانی ستون‌دار و حیاط مرکزی با رواقهای گرداگرد آن و مناره است (همان، 192). دیوار مورب ضلع غربی (نک‍ : نقشه) نمایانگر وجود بنایی کهن در کنار مسجد است که پژوهشگران برآن‌اند که کاخ کهن «القصر البالی» در آنجا قرار داشته است (همان، 196).
شبستان مستطیل شکل مسجد با 13 فرش‌انداز از 12 ردیف ستون 5‌تایی شکل گرفته که فرش‌انداز میانی آن که به محراب می‌رسد، کمی پهن‌تر است. ستونهای فرش‌انداز از تنوع شکل و ساختار برخوردارند و دارای سر ستونهای متنوع ساده و تزیینی تأثیر پذیرفته از مسجد بزرگ قرطبه هستند (همان، 192؛ بهنسی، 194؛ پاپادوپولو، 511).
قوس ستونهایی که رواقها را شکل داده، و به دیوارِ قبلۀ شبستان منتهی می‌شود، نعل اسبی است و ستونهای عرضی را قوسهای دالبردار تشکیل می‌دهد. این‌گونه قوسها را معماران دورۀ مرابطون در کنار انواع قوسهای دیگری که در مسجد بزرگ قرطبه اجرا شده بود، در مغرب به کار بردند. روی‌هم‌رفته می‌توان گفت که در زمینۀ تنوع قوسها نوآوریهایی در این مسجد دیده می‌‌شود که از آن جمله است: قوسهای ساده، برگ شبدری و دالبردار (مارسه، همانجا؛ «مساجد...»، 9, 10, 12 ؛ هوگ، 94 ؛ پاپادوپولو، همانجا). 

رواق میانی دارای 2 گنبد است که هر دو با یک کلاه‌فرنگی پنجره‌دار پوشانده شده است. یک گنبد در ورودی شبستان و ابتدای رواق میانی که از نظر مکانی‌ مانند کلیسای ویلاویکیوزا در قرطبه است و دیگری جلو محراب قرار دارد. هر دو گنبد همسان هستند، ولی گنبد نزدیک محراب دارای آرایه‌های غنی‌تری است. گنبد جلو محراب با داشتن تزیینات ویژه و بی‌نظیر از جهات شهرت این مسجد به شمار می‌رود (مارسه، همان، 195، «راهنمای...»، I/ 314-315؛ «مساجد»، 13؛ پاپادوپولو، همانجا). این گنبد با 12 تویزۀ متقاطع، اولین گنبد ساخته شده به این شیوه در الجزایر محسوب می‌شود (همانجا؛ مارسه، همان، I/ 318، «معماری»، همانجا). گنبد برپایۀ منطقۀ انتقالی 8 بخشی بالا آمده است. گچ‌کاری مشبک بی‌همتایی حدفاصل تویزه‌ها را پر کرده است. بر بالای گنبد اصلی، گنبد کوچک دیگری قرار دارد. نمای بیرونی تویزه نمایانگر آجری بودن آن است (همانجاها؛ هوگ، 98).
محراب 8 ضلعی مسجد که با گچ‌بری به خوبی آراسته شده، از محراب مسجد جامع قرطبه تأثیر پذیرفته است. این محراب در بالا یک کتیبه به خط کوفی و همچنین لوحه‌هایی با تزیینات گل و گیاه گچ‌بری دارد (مارسه، «راهنمای»، I/ 315؛ «مساجد»، 12؛ «اسلام...»، 255؛ پاپادوپولو، همانجا).
محـراب دارای طاق نعل اسبـی شیاردار اسـت. دیـوار قبلـه با انواع آرایـه‌های گچ‌بری شـدۀ شامل خط و نقوش گیاهـی آراسته شـده است. بالای محـراب پنجره‌ای قـرار دارد («مساجـد»، 13).
بام رواقهای شبستان با سفال به صورت دوشیبه، و گنبد به صـورت کلاه فرنگی پوشیـده شده است. پـوشش سفالین بر روی چوب بستهایی که با قاب‌بندیها و قطعات مجزا تقویت می‌شوند، قرار دارند. بستها به فاصلۀ 25 سانتی‌متر از محور تا محور به صورت شیب‌دار قرار گرفته است که توفالهایی را که سفال بام بر روی آن قرار می‌گیرد، نگه می‌دارند. بستهای شیب‌دار به تیرهای حمال تکیه دارند. قاب‌بندهای کوتاه‌تر، وزن تیرهای افقی را نیز بر روی تیر حمال منتقل می‌کنند. این چوب‌بستها در قرنیز دارای قطعات پیش‌آمدۀ کنده‌کاری شدۀ بسیار عالی هستند (مارسه، «معماری»، همانجا، «راهنمای»، I/ 318؛ «مساجد»، همانجا؛ مرزوق، 159). 

 حیاط مربع که پیش‌تر در معمـاری الجزیره متداول نبوده، به ‌صـورت مرکـزی و خارج از محـور شبستان ساخته شده است. حیـاط از 3 سو دارای رواقهایـی شامل 3 و 4 ردیف ستون است که ردیف ستونهای این رواقها به سبب برش مورب دیوار غربی برابر نیست. مناره در میان رواق شمالی قرار دارد که در توسعۀ مسجد در 633 ق/ 1236م ساخته شده است. برخلاف مسجد که نمای خارجی آن هیچ‌گونه تزیینی ندارد، مناره از آجر قرمز ساخته شده، و دارای تزیینات آجرکاری است که کاشی سبز در بخش زبرین آن به کار رفته است (مارسه، معماری، 192, 196-197؛ «مساجد»، 14؛ هوگ، 94؛ «اسلام»، همانجا).
ورودی اصلی کنونی در ضلع شمالی کنار مناره قرار دارد، ولی در ضلع شرقی و جنوبی نیز ورودیهایی برای مسجد در نظر گرفته شده بود.
دو کتیبه از مراحل مختلف ساخت مسجد هنوز برجا ست: کتیبۀ نخست که بر بخش زیرین گنبد جای دارد، تاریخ 530 ق/ 1136م را نشان می‌دهد. نام سازندۀ مسجد که در دنبالۀ این تاریخ نوشته شده بوده، محو شده است. برخی بر آن‌اند که موحدون نام سازندۀ مسجد را زدوده‌اند (مارسه، «معماری»، 192). کتیبۀ دوم در حصار مقصورۀ چوبی مسجد کنده شده بود که تاریخ 577 ق/ 1188م را دارد و اکنون به همراه بخشهایی از این حصار در موزۀ شهر تلمسان نگاهداری می‌شود. کنده‌کاری این در و حصار چوبی مقصوره از شاهکارهای هنر چوب به شمار می‌آید (همانجا، نیز «راهنمای»، I/ 315؛ مرزوق، همانجا).

مآخذ

بهنسی، عفیف، الفن الاسلامی، دمشق، 1986م؛ مرزوق، محمد عبدالعزیز، الفنون الزخرفیة الاسلامیة فی المغرب و الاندلس، بیروت، دارالثقافه؛ نیز:

Hoag, J.D., History of World Architecture, New York, 1977; Islam, Art and Architecture, eds. M. Hattstein and P. Delius, Könemann, 2000; Marçais, G., L’Architecture musulmane d’Occident, Paris, 1954; id, Manuel d’art musulman, Paris, 1926; Les Mosquées en Algérie, Madrid, 1970; Papadopoulo, A., L’Islam et l’art musulman, Paris, 1976.
غلامرضا جمشیدنژاد ‌اول