تقی الدین کاشی

تَقیُّ‌‌الدّینِ‌کاشی، محمد، فرزند شرف‌الدین ‌علی ‌حسینی ‌‌کاشانی معروف به «میر تذکره» و متخلص به «ذکری»، شاعر و ادیب دورۀ صفوی و مؤلف یکی از تذکره‌های مهم شاعران پارسی‌گوی. استوری برپایۀ گزارش خودِ تقی‌الدین در ذیل خلاصة‌الاشعار مورخ 993ق/ 1585م تولد او را حدود سال 943ق/ 1536م تخمین زده است (I(2)/ 803)، در حالی‌که بیشتر منابع بدون ذکر مأخذ یا دلیل، تاریخ تولد وی را حدود سال 946ق و یا 956ق/ 1549م دانسته‌اند (نفیسی، «تاریخچه...»، 33؛ بانکیپور، VIII/ 73؛ نقوی، 124). 
تقی‌الدین در کاشان متولد شد، در همان‌جا پرورش یافت و به تحصیل پرداخت. وی از شاگردان محبوب محتشم کاشانی (د 996ق) بود (نک‍ : دنبالۀ مقاله) و بیشتر عمر خود را در کاشان گذراند (نقوی، همانجا)؛ با این حال وی به نقاط مختلف ایران و نیز شهرهای کربلا و نجف سفر کرد (همانجا). بی‌تردید شهرت تقی‌الدین از همان روزگار مرهون تألیف تذکرۀ خلاصة الاشعار و زبدة الافکار است. او در سرودن شعر نیز دست داشت (صفا، 5(3)/ 1713، 1715)، هرچند به نظر می‌رسد که سروده‌های وی چندان موردتوجه نبوده است (نک‍ : اوحدی، 1/ 234؛ نقوی، همانجا). از گفتار اوحدی برمی‌آید که تقی‌الدین در طول تألیف عرفات العاشقین در 1022-1024ق/ 1613-1615م درگذشته است (همانجا؛ نیز نک‍ : گلچین‌معانی، تاریخ...، 1/ 552؛ صفا، 5(3)/ 1713).

آثـار

معروف‌ترین اثر تقی‌الدین کاشی خلاصة الاشعار و زبدة الافکار است. وی این تذکره را در 975ق/ 1567م در دوران سلطنت شاه طهماسب (سل‍ 930-984ق) و به نام او آغاز کرد و مدت 40 سال به تألیف این تذکره اشتغال داشت. از مندرجات، ملحقات و ذیلهای خلاصة الاشعار برمی‌آید که این اثر بارها از سوی مؤلف مورد بازبینی قرار گرفته، و تکمیل شده است. از این‌رو نسخه‌های موجود از این کتاب یکسان نیستند و کاستیها و افزونیهایی نسبت به یکدیگر دارند. 
مؤلف این کتاب را ابتدا در 4 جلد مشتمل بر یک مقدمه، 4 فصل، 4 رکن و یک خاتمه در 985ق/ 1577م به پایان برد. سپس در 993ق جلدی دیگر بدان افزود و نهایتاً در حدود سال 1016ق/ 1607م مجلد ششم را به انجام رساند (تقی‌الدین، خلاصة...، 1/ 4؛ صفا، 5(3)/ 1714؛ نقوی، 124-125، 129؛ گلچین معانی، همان، 1/ 528، 537، 540-543؛ نیز نک‍ : استوری، I(2)/ 803-805) و در آن به معرفی 651 شاعر، اعم از متقدم و متأخر پرداخت (گلچین معانی، همان، 1/ 538-539). خلاصة الاشعار با مدح شاه طهماسب صفوی (نک‍ : 1/ 1) و در برخی نسخه‌ها با مدح ابراهیم عادلشاه سلطان بیجاپور (988-1037ق) آغاز می‌شود (نقوی، 125، 130؛ استوری، I(2)/ 804). گفتنی است که برخی منابع از سفر و اقامت تقی‌الدین در اواسط یا اواخر عمر به هندوستان و تألیف و تقدیم تذکرۀ خلاصة الاشعار به نام ابراهیم عادلشاه ثانی سخن گفته‌اند (نفیسی، تاریخ...،1/ 379، 2/ 805،«کتـابها...»،61؛نقـوی،124).
گلچین‌‌معانی بر پایۀ برخی دلایل از جمله اظهارات تقی‌الدین کاشی مبنی بر دریافت برخی از سروده‌های شاعران مقیم هند احتمال سفر تقی‌الدین به هندوستان را مردود می‌شمارد و حدس می‌زند که مؤلف خلاصة الاشعار تمام یا قسمتی از تذکرۀ خود را به قصد دریافت صله برای سلطان ابراهیم فرستاده باشد (همان، 1/ 543-544). 
تقی‌الدین پس از ذکر سبب تألیف در مقدمۀ کتاب (نک‍‌ : 1/ 4، 6)، در فصول مختلف بدین معانی پرداخته است: حالات عشق (همان، 1/ 4)؛ ذکر منتخبات دیوان حضرت علی(ع) با ترجمۀ منظوم و شرح آن به زبان فارسی (1/ 4-5، 20-28)؛ بحث از شعر و شاعری از آغاز خلقت، و شعر و شاعری در ایران تحت عنوان «لاحقه» (همان، 1/ 29-30)؛ شرح حال جامع شعرا همراه با منتخبات اشعار آنان از عنصری تا غزالی مشهدی (برای آگاهی بیشتر، نک‍ : نقوی، 126-127). 
خاتمۀ خلاصة الاشعار (مجلد 6) به 12 «اصل» (شهر) بر حسب اقامتگاه و زادگاه شاعر، و هر اصل به دو «فصل» تقسیم شده، و به ذکر شاعران کاشانی هم‌روزگار مؤلف اختصاص یافته است. خاتمه با مدح شاه عباس آغاز می‌شود و با بحث بیان فضیلت علم فصاحت و بلاغت و برتری شعرا بر اصحاب صناعت ادامه می‌یابد (گلچین معانی، همان، 1/ 528-537، 539-540؛ صفا، همانجا؛ نقوی، 127-128). 
استوری (همانجا) در ضمن معرفی نسخه‌های خلاصة الاشعار از نسخه‌ای یاد می‌کند که علاوه بر خاتمۀ مذکور، دارای خاتمۀ دیگری نیز هست که در آن منظومه‌هایی از 60 شاعر ثبت شده است. پیدا ست که دیوان این شاعران، پس از تألیف و تکمیل تذکره به دست مؤلف رسیده است. این نسخه‌ همچنین دارای یک ذیل مفصل است که در آن مؤلف ضمن خودستاییها، نظریات خویش را در باب تذکره مطرح کرده است (نک‍ : نقوی، 128-129؛ گلچین‌معانی، همان، 1/ 541).
نثر خلاصة الاشعار ساده است، با این حال در مواردی چند از جمله در مقدمۀ کتاب و آغاز هر مبحث، مؤلف به شیوۀ مرسوم زمان، از نثر مصنوع یا مسجع بهره برده است؛ همچنین نقل آیات، احادیث، ضرب‌المثلها و اقوال بزرگان، ذکر سالها و برخی عبارات به زبان عربی، به‌خصوص در مقدمه (نک‍ : تقی‌الدین، همان، 1/ 1 بب‍‌‍‍ ؛ نقوی، 132) از ویژگیهای سبکی کتاب شمرده می‌شود. 
پاره‌ای از منابع و مآخذی که مؤلف در اثر خود از آنها یاد کرده است، عبارت‌اند از: چهار مقاله، المعجم فی معاییر اشعار العجم، حدائق السحر، تذکرة الشعراء دولتشاه، مجالس النفائس و... (گلچین‌معانی، همان، 1/ 547). از ویژگیهای برجسته و ممتاز خلاصة الاشعار اشتمال آن بر شمار بسیاری از اشعار و شرح مفصل احوال شاعران به خصوص در بخش شعرای روزگار مؤلف است که وی بسیاری از آنان را ملاقات کرده، یا با آنان روابط دوستانه داشته است. نام شماری از این شاعران در تذکره‌های دیگر نیامده است و از این نظر می‌توان گفت خلاصة الاشعار یکی از غنی‌ترین و سودمندترین تذکره‌ها به زبان فارسی است (همان، 1/ 546؛ نقوی، 130-131؛ صفا، 5(3)/ 1592، 1714؛ نفیسی، تاریخ، 1/ 379). 
تقی‌الدین در انتخاب اشعار، دیوان بسیاری از شعرا را دیده، و منتخباتی از آنها فراهم آورده است. در پاره‌ای از موارد مؤلف به نقل و اقتباس مطالب از مآخذ، اکتفا نکرده، و دیدگاههای انتقادی خویش را نیز مطرح کرده است (نقوی، 131). شرح اشعار برخی شاعران (برای نمونه، نک‍ : خلاصة، 1/ 55 بب‍ ، نیز 6/ 438 بب‍ ، ذیل اثیرالدین اخسیکتی)، آوردن نمونۀ آثار منثور برخی از شعرا در کنار آثار منظوم آنان (برای نمونه، نک‍ : همان، 6/ 470، اخلاق الاشراف عبید زاکانی) و گاهی نیز توصیف جغرافیایی شهرهای زادگاه یا اقامتگاه شاعران (گلچین‌معانی، همان، 1/ 547)، از دیگر خصوصیات خلاصة الاشعار محسوب می‌شود. 
از کاستیهای این تذکره می‌توان بدین موارد اشاره کرد: التزام مؤلف در نیاوردن نوع مثنوی جز در یکی دو مورد (همان، 1/ 544؛ صفا، 5(3)/ 1714)؛ پرداختن فزون از حد به مسائل شخصی شعرا و موضوعات خارج از حوزۀ تذکره‌نگاری؛ اصرار بر درج داستانهای مفصل و ساختگی عاشقانه دربارۀ شاعران متقدم (صفا، همانجا؛ گلچین‌معانی، همان، 1/ 547؛ نقوی، 130-131؛ نک‍ : تقی‌الدین، همان، 1/ 55 بب‍ ، ذیل اثیرالدین اخسیکتی، نیز 6/ 444، ذیل ابوالفرج رونی)؛ نقل مفصل اشعار یک شاعر ذیل نام شاعری دیگر (نقوی، 131)؛ ناآگاهی نسبت به قواعد علم بیان (گلچین‌معانی، همان، 1/ 546)؛ و کوتاهی در ذکر منابع و مآخذ در باب شعرای سلف (همان، 1/ 547). یکی از منتقدان هم‌روزگار تقی‌الدین، انشا و حتى عبارات خلاصة الاشعار را برگرفته از کلیله و دمنه دانسته، و انتخابهای تقی‌الدین از اشعار شاعران و چند و چون نقل این اشعار را در تذکره مطلوب نشمرده است. وی همچنین از مبالغه‌های تقی‌الدین درخصوص شاعران کاشان انتقاد کرده است (همان، 1/ 545-546).
نسخه‌های خطی متعددی به صورت کامل و ناقص از این اثر در کتابخانه‌های ایران و جهان نگهداری می‌شود (نک‍ : همان، 1/ 548-551؛ نقوی، 133-134؛ منزوی، فهرستواره، 3/ 1904؛ مرعشی، 18/ 131؛ ملک، 2/ 226؛ ملی، 1/ 103). منتخب و خلاصه‌ای از خلاصة الاشعار به کوشش علینقی کمره‌ای (953-1031ق) متخلص به نقی، از بخش شعرای متقدم این اثر در دست است که با حذف داستانهای عشقی ساختگی و تأکید بر حقایق تاریخی و منتخبات اشعار شاعران فراهم آمده است (نک‍ : گلچین‌معانی، تاریخ، 1/ 556-558، «احوال..»، 127؛ صفا، 5(3)/ 1714-1715). 
دیگر آثار وی عبارت‌اند از:
1. تدوین کلیات (هفت دیوان) محتشم کاشانی. محتشم کاشانی (د 996ق) به سبب ارادت و اعتمادی که به شاگرد خود تقی‌الدین داشت، در اواخر عمر، مسئولیت جمع‌ و تدوین آثار منظوم خود را به وی سپرد. بدین‌ترتیب تقی‌الدین بنا بر خواست استاد خود، اشعار وی را با عنوان کلیات جمع آورد و طبقه‌بندی کرد و مقدمه‌ای نیز بر آن نوشت (نک‍ : تقی‌الدین، مقدمه بر...، 1/ 246-247، نیز: استوری، I(2)/ 803؛ نقوی، 124). این مقدمه در دست‌نویس دیوان محتشم موجود است (نک‍ : ریو، II/ 665).
2. دیوان. در برخی منابع از دیوان ذکری کاشانی یا تقی کاشی (کاشانی) یاد شده است (نک‍ : آقابزرگ، 9(1)/ 174، 9(2)/ 339؛ منزوی، خطی مشترک، 9/ 2022، خطی، 3/ 2260). دست‌نویسی از این دیوان به شمارۀ 1099 در کتابخانۀ آصفیۀ هند موجود است (نک‍ : بهادر، 4/ 286-287).
3. مآثر الخضریه، در شرح حال و ذکر بناها و آثاری که آقا خضرای نهاوندی در دوران حکومت خود در کاشان ایجاد کرد (نک‍ : صفا، 5(3)/ 1715).
4. مجمع القصاید، شامل قصایدی که تقی‌الدین از شاعران متقدم برای خلاصة الاشعار انتخاب کرده است (نک‍ : همانجا).

مآخذ

آقابزرگ، الذریعة؛ اوحدی بلیانی، محمد، عرفات العاشقین، نسخۀ خطی کتابخانۀ ملی ملک، شم‍ 5324؛ بهادر، میر عثمان علی، فهرست کتب عربی و فارسی و اردو مخزونۀ کتب‌خانۀ آصفیه، حیدرآباد دکن، 1355ق؛ تقی‌الدین کاشی، محمد، خلاصة الاشعار، نسخۀ عکسی موجود در کتابخانۀ مرکز (شم‍ 1/ 116، 6/ 116)؛ همو، مقدمه بر هفت دیوان محتشم کاشانی، به کوشش عبدالحسین نوایی و محمدی صدری، تهران، 1380ش؛ صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران، تهران، 1370ش؛ گلچین معانی، احمد، «احوال و آثار شیخ علینقی کمره‌ای»، مجلۀ دانشکدۀ ادبیات مشهد، مشهد، 1346ش، س 3، شم‍ 2-3؛ همو، تاریخ تذکره‌های فارسی، تهران، 1348ش؛ مرعشی، خطی؛ ملک، خطی؛ ملی، خطی؛ منزوی، خطی؛ همو، خطی مشترک؛ همو، فهرستوارۀ کتابهای فارسی، تهران، 1376ش؛ نفیسی، سعید، «تاریخچۀ مختصر ادبیات ایران»، سالنامۀ پارس، تهران، 1328ش، س 24؛ همو، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی، تهران، 1344ش؛ همو، «کتابهای مهم کتابخانۀ ریاست رامپور»، پیام نو، تهران، 1330ش، س 4، شم‍ 9؛ نقوی، علیرضا، تذکره‌نویسی فارسی در هند و پاکستان، تهران، 1343ش؛ نیز: 

Bankipore ; Rieu, Ch., Catalogue of the Persian Manuscripts in the British Museum, London; Storey, C.A., Persian Literature, London, 1972.
لیلا پژوهنده