تعلیم و تربیت، مجله

تَعْلیم وَ تَرْبیَت، مجلۀ رسمی وزارت معارف (فرهنگ، آموزش و پرورش)، که در فاصلۀ سالهای 1304-1317ش/ 1925-1940م، به سردبیری علی‌اصغر حکمت، نصرالله فلسفی و محمد محیط طباطبایی در تهران منتشر می‌شد (افشار، 1/ بیست و چهار).
پیش از انتشار این مجله، وزارت معارف در سالهای 1298-1299ش/ 1919-1920م، یعنی از زمان وزارت نصیرالدولۀ بدر (دربارۀ او، نک‍ : یغمایی، وزیران...، 176-178) به انتشار مجله‌ای رسمی به نامهای اصول تعلیم و اصول تعلیمات مجموعاً در 12 شماره اقدام کرده بود (همو، «ماهنامه…»، 113).
تعلیم و تربیت در دو دوره انتشار یافت:

دورۀ اوّل

از فروردین 1304 آغاز شد و به اسفند 1306 ختم گردید. در این زمان مشارالدولۀ حکمت (دربارۀ او، نک‍ : یغمایی، وزیران، 270-277)، کفیل وزارت معارف، و علی‌اصغر حکمت سرپرست ادارۀ تفتیش بود. شمارۀ اول مجله در فروردین 1304، با دو مقدمه منتشر شد. مقدمۀ اول که در واقع حکم مأموریت علی‌اصغر حکمت در چاپ و انتشار مجله به شمار می‌رفت، به امضای مشارالدوله بود و در آن هدف از راه‌اندازی مجله «نشر افکار سودمند» دربارۀ آموزش و پرورش، انتشار و تجارب معلمان مجرب، نشر «یادداشتهای تاریخی راجع به مدنیت و تربیت ایران» و مقایسۀ آن با «تربیت و تمدن ملل دیگر» اعلام شده بود (حکمت، مشارالدوله، 1-2؛ یغمایی، «ماهنامه»، همانجا). مقدمۀ دوم به قلم علی‌اصغر حکمت به عنوان نخستین سردبیر مجله بود و در آن، انگیزۀ اصلی انتشار مجله چنین بیان شده بود: «تأسیس مدارس جدیده» و «افزایش دائمی شمار معلمان و لزوم نشر اطلاعات مفیده»؛ سپس به تاریخچه و آمار نشریات مربوط به تعلیم و تربیت در سایر کشورها پرداخته، در پایان، معلمان و دانش‌آموزان را دعوت به مطالعۀ این نشریه ‌کرده، و از «ارباب فضل و دانش» خواسته بود تا با مجله همکاری کنند (حکمت، علی‌اصغر، «مجله…»، 3- 5).
تعلیم و تربیت در دورۀ اول به مدت 3 سال انتشار یافت (یغمایی، همانجا). در این دوره مطالب مجله به دو بخش کلی تقسیم می‌شد: بخش اول (فنّی)، شامل مقالاتی بود دربارۀ آموزش و پرورش و مطالعات مربوط بدان، و بخش دوم (رسمی) شامل قوانین فرهنگی، دستورالعملها، بخش‌نامه‌های اداری و آمارهای تعلیماتی و تصمیمات شورای عالی فرهنگ (معارف) (حکمت، علی‌اصغر، «آغاز…»، 1-2؛ صدر هاشمی، 2/ 129-130؛ آرین‌پور، 3/ 64).
مهم‌ترین مقالاتی که در این دوره به چاپ رسید، بیشتر دربارۀ مسائل تعلیم و تربیت بود، مانند «تربیت اراده»، «تهذیب اصول تعلیم»، «تربیت نسوان و مولیر»، «تحصیل علم یا ترقی عقل» و نیز 3 ضمیمه به نامهای «اعتماد به نفس» ترجمۀ علی دشتی، «صنایع ایران در گذشته و آینده» و «سوگواری انجمن ادبی ایران در فوت پرفسور ادوارد براون» (نک‍ ‍: حکمت، علی‌اصغر، همان، 1-3؛ ماسه، 122-123). آنچه بیش از همه در این دوره به چشم می‌آید، کمبود تحقیقات تاریخی و ادبی است که در سالهای بعد جبران شد. نویسندگان مجله در این دوره، شخصیتهایی بودند مانند عیسى صدیق، عباس اقبال آشتیانی، مخبرالسلطنه هدایت، ولی‌الله نصر، غلامرضا رشید یاسمی، سیدحسن تقی‌زاده، آندره ‌هس، اشترونگ، محمدعلی فروغی، غلامحسین رهنما، سعید نفیسی و ابوالحسن فروغی. سروده‌هایی نیز در باب تعلیم و تربیت از ملک‌الشعرا بهار، حیدرعلی کمالی و بدیع‌الزمان فروزانفر در مجله درج می‌گردید (نک‍ ‍: تعلیم و تربیت، سالهای 1-3).
از مقالۀ ماسه (ص 121-124) در باب معرفی تعلیم و تربیت برمی‌آید که این مجله نه‌تنها در محافل ایرانی، که در مراکز ایران‌شناسی خارج از کشور نیز مورد توجه قرار داشت و بدان مراجعه می‌شد. انتشار تعلیم و تربیت در سال 1307ش «به عللی» که علی اصغر حکمت («حکم...»، 7) اشاره‌ای بدان نکرده است، تعطیل شد.
انتشار دورۀ دوم مجله، پس از یک وقفۀ چند ساله از 1313ش، به مدیریت نصرالله فلسفی و هنگامی که علی‌اصغر حکمت کفیل وزارت معارف بود، شروع شد (نک‍ : همان، نیز یغمایی، همانجاها). در آغاز شمارۀ اول (فروردین 1313ش)، حکم انتصاب نصرالله فلسفی به عنوان سردبیر جدید مجله به امضای علی‌اصغر حکمت درج شده است. حکمت در این حکم به ضرورت آشنایی معلمان با «کتب و مقالات» مربوط به تعلیم و تربیت اشاره می‌کند و مجلۀ تعلیم و تربیت را قادر به پاسخ‌گویی به این ضرورت می‌داند (نک‍ : حکمت، علی‌اصغر، همانجا).
مجله در این دوره، دارای دو بخش «عمومی» و «رسمی» بود (همانجا)، ولی محتوای آن نسبت به دورۀ قبل تغییرات کلی کرده بود، بدین معنی که علاوه بر مقالات مربوط به تعلیم و تربیت، بر شمار مقالات تاریخی و ادبی مربوط به فرهنگ ایران افزوده شده بود؛ مقالاتی مانند «تعلیم و تربیت در نظر امام محمد غزالی»، «مدارس اسلامی»، «بازیهای ایرانی»، «نقدالشعر» و نیز ضمیمه‌ای به نام «سعدی‌نامه» به جای شمارۀ 11-12 دورۀ هفتم (1316ش). ترکیب نویسندگان نیز تغییرات کلی کرده بود و کسانی مانند رضازادۀ شفق، عبدالرحمان فرامرزی، محمدعلی جمال‌زاده، جلال‌الدین همایی، احمد کسروی، یحیى دولت‌آبادی، روح‌الله خالقی، فاطمه سیّاح، لطفعلی صورتگر، احمد بهمنیار، محمدعلی تربیت، کاظم‌زادۀ ایرانشهر، رعدی آذرخشی و منوچهر ستوده به جمع نویسندگان سابق پیوستند (نک‍ : تعلیم و تربیت، سالهای 1313-1317ش؛ میرانصاری، 3/ 107)؛ هرچند از دورۀ هفتم (1316ش)، ترکیب نویسندگان به گونه‌ای تغییر کرد که به نظر می‌رسید دست اندرکاران مجله به یک نوع جوان‌گرایی در انتخاب نویسندگان روی آورده‌اند.
مهم‌ترین نکتۀ قابل اشاره در باب انتشار تعلیم و تربیت در مقطع دوم، توقیف و جمع‌آوری شمارۀ پنجم از دورۀ پنجم (1314ش) آن به سبب درج مقاله‌ای از سیدحسن تقی‌زاده به نام «جنبش ملی ادبی» بود. تقی‌زاده در این مقاله به نقد روش فرهنگستان در واژه‌گزینی و تصویب آن توسط رضاشاه پرداخته، و بیان کرده بود که «شمشیر در کار قلم نباید مداخله بکند». این امر بر رضاشاه گران می‌آید و به دستور وی، شهربانی تمام نسخه‌های این شماره را جمع‌آوری می‌کند و در غیاب حکمت که در مسکو به سر می‌برد، برخی از دست‌اندرکاران مجله از جمله رعدی آذرخشی را به حبس می‌اندازد (تقی‌زاده، 256-257؛ بیات، 1/ 380؛ افشار، 3/ بیست و پنج؛ رعدی آذرخشی، 9-18).
تعلیم و تربیت با همین عنوان و محتوا، تا شمارۀ 5-6 دورۀ هشتم (مردادـ شهریور 1317) به کار خود ادامه می‌داد. از شمارۀ 7 که محمد محیط طباطبایی مدیریت آن را پیش‌تر برعهده گرفته بود، به سبب گزینش عنوان آموزش و پرورش به جای تعلیم و تربیت از سوی فرهنگستان، مجله با عنوان جدید به انتشار خود ادامه داد (نک‍ : ه‍ د، آموزش و پرورش؛ یغمایی، «ماهنامه»، 114؛ آرین‌پور، 3/ 64).

مآخذ

آرین‌پور، یحیى، از نیما تا روزگار ما؛ تهران، 1374ش؛ افشار، ایرج، فهرست مقالات فارسی، تهران، 1338 و 1355ش؛ بیات، کاوه و مسعود کوهستانی‌نژاد، اسناد مطبوعات، تهران، 1372ش؛ تقی‌زاده، حسن، زندگی طوفانی، به کوشش ایرج افشار، تهران، 1372ش؛ حکمت، علی‌اصغر، «آغاز سال دوم»، تعلیم و تربیت، تهران، 1305ش، س 2، شم‍ 1؛ همو، «حکم وزارتی»، همان، 1313ش، س 4، شم‍ 1؛ همو، «مجلۀ تعلیم و تربیت»، همان، 1304ش، س 1، شم‍ 1؛ حکمت، مشارالدوله، «حکم وزارتی»، همان؛ رعدی آذرخشی، غلامعلی، «خاطره‌ای از فروغی، تقی‌زاده و سرپاس مختاری»، وحید، تهران، 1351ش، س 9، شم‍ 5؛ صدر هاشمی، محمد، تاریخ جراید و مجلات ایران، اصفهان، 1332ش؛ ماسه، هانری، «مجلۀ تعلیم و تربیت در خارج ایران»، تعلیم و تربیت، تهران، 1305ش، س 2؛ میرانصاری، علی، اسنادی از مشاهیر ادب معاصر ایران، تهران، 1378ش؛ یغمایی، اقبال، «ماهنامۀ آموزش و پرورش»، ماهنامۀ آموزش و پرورش، تهران، 1344ش، س 35، شم‍ 9-10؛ همو، وزیران علوم و معارف و فرهنگ ایران، تهران، 1375ش.

علی میرانصاری