تسوج

تَسوج، یا طسوج، در لغت به معنای 24/ 1  بعضی مقادیر، برابر با  ¼ دانگ. این واژه معرب تسوک در زبان پهلوی است و در فارسی به صورت «تسو» به کار رفته است (مارکوارت، 74؛ مورنی، 6). جغرافی‌نویسان متقدم اسلامی این اصطلاح را معمولاً برابر ناحیه (یا رستاق) در تقسیمات ارضی سرزمین سواد به کار برده‌اند (نک‍ : ابن خردادبه، 5-6؛ ابن رسته، 107؛ مسعودی، 40). اما این تقسیم‌بندی در برخی از مناطق دیگر ایران هم کاربرد داشته است. برای نمونه اصطخری در وصف کورۀ اردشیر خره در فارس، 13 تسوج برای شهر شیراز برشمرده است (ص 104) و یا ابن رسته از تسوجهای الروذ و رویدشت در اصفهان یاد کرده است (ص 153). یاقوت تسوج را جزئی از یک کوره (استان) که کوچک‌تر از رستاق و متشکل از چند روستا بوده، تعریف کرده است (1/ 40). بعضی از پژوهشگران تسوجها را در اصل واحدهایی برای تقسیم‌بندی حوزه‌های مالیاتی (لسترنج، 79؛ مورنی، همانجا) و برخی دیگر به معنای مناطق کشاورزی دانسته‌اند (کولسنیکف، 279-280).
افزون بر این در گذشته تسوج برای سنجش برخی مقادیر هم به کار می‌رفته است؛ چنان که در سنجش وزن، تسو (طسوج) را برابر وزن دو «جو» میانه، و نیز آن را نصف قیراط و یا دو حبه (حبه = ½  تسو و وزن آن = یک جو) و در سنجش مساحت ¼  دانگ (به عربی دانق = 6/ 1 از هر چیزی) محاسبه می‌کرده‌اند (محمدمؤمن، 413-414). خوارزمی طسوج را برابر با 3/ 1  از  8/ 1  مثقال ( 24/ 1 مثقال) و دانگ را برابر 4 طسوج و نیز دینار را معادل با 24 طسوج شمرده است (ص 88).
گروهی نیز تسو را با واحد ایرانی وزنِ «نُخود» (هر نخود 24/ 1  مثقال بوده است) یکسان دانسته‌اند و آن را به حساب مثقالِ ایرانی (صیرفی) معادل 5/ 207 میلی‌گرم، و در مقیاس مثقال عربی 177 میلی‌گرم برشمرده‌اند (امام شوشتری، 47). در فرهنگها، تسو را حصه‌ای از 24 حصۀ گَزِ خیاطان، یک ساعت از 24 ساعت شبانه‌روز و یک بخش از سیری که از 24 بخش تشکیل شده است، نامید‌ه‌اند ( آنندراج، 2/ 1099؛ فرهنگ جهانگیری، 1/ 1278؛ فرهنگ رشیدی، 431).
تسوج به عنوان مقیاسی در اندازه‌گیری آب کاریزها نیز به کار رفته است (نک‍ : رشیدالدین، وقف‌نامه...، 54، 55، 60، 71)، رشیدالدین آن را به عنوان واحدی برای شمارش چهارپایانی مانند گوسفند، گاو، اسب و شتر هم مورد استفاده قرار داده است (نک‍ : سوانح...، 45).

مآخذ

آنندراج، محمدپادشـاه، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، 1336ش؛ ابن خردادبه، عبیدالله، المسالک و الممالک، به کوشش دخویه، لیدن، 1307ق/ 1889م؛ ابن رسته، احمد، الاعلاق النفیسة، به کوشش دخویه، لیدن، 1891م؛ اصطخری، ابراهیم، مسالک الممالک، به کوشش دخویه، لیدن، 1870م؛ امام شوشتری، محمدعلی، تاریخ مقیاسات و نقود در حکومت اسلامی، تهران، 1339ش؛ خوارزمی، محمد، مفاتیح العلوم، به کوشش ابراهیم ابیاری، بیروت، 1404ق/ 1984م؛ رشیدالدین فضل‌الله، وقف‌نامۀ ربع رشیدی، به کوشش مجتبى مینوی و ایرج افشار، تهران، 1356ش؛ همو، سوانح الافکار، به کوشش محمدتقی دانش‌پژوه، تهران، 1358ش؛ فرهنگ جهانگیری، حسین انجو شیرازی، به کوشش رحیم عفیفی، مشهد، 1351ش؛ فرهنگ رشیدی، عبدالرشید تتوی، به کوشش محمد عباسی، تهران، 1337ش؛ کولسنیکف، آ.، ایران در آستانۀ یورش تازیان، ترجمۀ، م.ر.، یحیایی، تهران، 1355ش؛ محمدمؤمن بن علی حسینی، «رسالۀ مقداریه»، به کوشش تقی بینش، فرهنگ ایران زمین، تهران، 1341ش، ج 10؛ مسعودی، علی، التنبیه و الاشراف، به کوشش دخویه، لیدن، 1893م؛ یاقوت، بلدان؛ نیز:

Le Strange, G., The Lands of the Eastern Caliphate, London, 1966; Markwart, J., Ērānšahr, Berlin, 1901; Morony, M. G., «Continuity and Change in the Administrative Geography of Late Sasanian and Early Islamical-ªIrāq», Iran, 1982, vol. XX.
محسن احمدی