ابن مغازلی

اِبْنِ مَغازِلی، عنوان دو تن از محدثان و فقيهان مالكی واسط كه در سده‌های 5-6ق / 11-12م می‌زيسته‌اند.

1. ابوالحسن علی بن محمد بن محمد بن طيب جُلاّبی

(د 10 صفر 483ق / 14 آوريل 1090م)، مورخ، محدث و فقيه واسطی. او را از آن جهت كه مدتی در واسط به خطابت پرداخته (سلفی، 34) خطيب نيز می‌خوانند (نك‍ : ابن مغازلی، علی، 157). از زندگی وی اطلاع چندانی در دست نيست، ولی با توجه به استماع حديث وی در واسط در 434ق (نك‍ : همو، 36، 43)، می‌توان زمان تحصيلش را تخمين زد. در ميان شيوخ حديثِ او نام كسانی چون ابوالحسن علی بن عبدالصمد هاشمی، ابوبكر احمد بن محمد خطيب، ابوالحسن احمد بن مظفر عطار و ابوعبدالله محمد بن علی شجری به چشم می‌خورد (نك‍ : همو، 42، جم‍ ؛ سمعانی، 3 / 446). از شاگردان و كسانی كه از وی روايت كرده‌اند، فرزندش ابوعبدالله محمد، ابوالقاسم علی بن طراد بغدادی، ابوعبدالله محمد بن فتوح حميدی، ابوالكرم خميس بن علی حوزی و ابوالقاسم علی بن شيران واسطی را می‌شناسيم (سمعانی، همانجا؛ سلفی، 20، 50، جم‍ ؛ ياقوت، 17 / 215).
سمعانی بر آگاهی او در زمينۀ رجال واسط و روايات ايشان تأكيد نموده (همانجا) و خميس حوزی از دانش او در فقه سخن گفته است (سلفی، 33-34). از ديدگاه رجالی، ابن نقطه او را از ثقات شمرده ( الاستدراك، 1 / 231)، اما ابن نجار به اغلاط او اشاره كرده و ضبط او را مورد نقد قرار داده است (4 / 71). مذهب فقهی ابن مغازلی بنا به گفتۀ شاگردش خميس حوزی، مالكی بوده است (نك‍ : سلفی، 33، 82، 100)، ولی كسانی چون ابن بطريق كه او را از طريق كتاب مناقبش شناخته‌اند، به جهتی نامعلوم او را شافعی دانسته‌اند (مثلاً نك‍ : عمدة، 21).
مهم‌ترين اثر ابن مغازلی كه در آثار پيشينيان بر آن تكيه شده تاريخ واسطِ مفقود اوست كه خود ذيلی بر تاريخ واسط بحشل بوده (نك‍ : سلفی، 34؛ ابن نقطه، همانجا) و مورد استفادۀ مؤلفانی چون سمعانی (همانجا) و ذهبی (16 / 352، 20 / 173) قرار گرفته است. سلفی نيز در شرح حال جمعی از عالمان واسط اطلاعات قابل توجهی را با واسطۀ خميس حوزی از ابن مغازلی نقل كرده است (نك‍ : سلفی، 140، فهرست). ديگر اثر مهم ابن مغازلی كتاب مناقب علی بن ابی طالب (ع) است كه به ويژه بين شيعيان متداول بوده و كسانی چون ابن بطريق حلی در خصائص (صص 62، 64، جم‍‌ ) و عمدة (صص 27- 28، جم‍‌ )، اربلی در كشف الغمة (1 / 88- 89، جم‍‌ )، ابن طاووس در الطرائف (صص 15-16، جم‍‌ )، علامۀ حلی در نهج الحق (صص 59، 74، جم‍‌ ) و مجلسی در بحار الانوار (نك‍ : 1 / 25) در سطح وسيعی آن را مورد استفاده قرار داده‌اند. كتاب مناقب در 1394ق به كوشش محمدباقر بهبودی در تهران و بار ديگر در 1400ق / 1980م در بيروت به چاپ رسيده است (برای برخی آثار ديگر كه به وی نسبت داده شده، نك‍ : سلفی، 34؛ ابن نجار، 4 / 71). گفته شده كه ابن مغازلی در پايان عمر خود به بغداد آمد و پس از چند روز در اثر حادثه‌ای در دجله غرق شد (سلفی، سمعانی، همانجاها؛ ابن نجار، 4 / 73).

2. ابوعبدالله محمد بن علی بن محمد ابن جلاّبی

(ربيع‌الاول 457- رمضان 542 / فوريۀ 1065- فوريۀ 1148)، محدث و فقيه مالكی. او در واسط و بغداد از استادانی چون حسن بن احمد غندجانی، محمد بن محمد بن مخلد ازدی، اسماعيل بن محمد بن احمد كماری و ابوعبدالله محمد بن فتوح حميدی حديث فراگرفت و از برخی مشايخ نيز اجازۀ روايت دريافت داشت (ابن مغازلی، محمد، برگ 144 الف، جم‍ ؛ سمعانی، همانجا؛ ابن نقطه، التقييد، 1 / 85؛ ذهبی، 20 / 172). وی مدتی در واسط به نيابت از ابوالعباس ماندائی قضا و حكومت آنجا را برعهده داشت (سمعانی، همانجا)، اما جنبۀ خاص شخصيت او را بايد در ترويج حديث واسطيان جست وجو كرد. وی بخش عمدۀ زندگانی خود را در واسط و چند سالی را پس از 520ق در بغداد (نك‍ : ذهبی، همانجا)، به گفتن حديث پرداخت و آثاری از پيشينيان چون مناقب پدرش و مسند الخلفاء الراشدين احمد بن سنان واسطی را روايت نمود (نك‍ : ابن مغازلی، علی، 15؛ ابن نقطه، ذهبی، همانجاها). در ميان شاگردان و روايت‌كنندگان از وی نام كسانی چون ابوالقاسم ابن عساكر، ابوسعد سمعانی، ابوبكر عبدالله بن منصور باقلانی، قاضی نعمةالله ابن عطار، و ابوعلی حسن بن مكی مرندی ديده می‌شود (نك‍ : ابن عساكر، برگ 216 الف؛ سمعانی، همانجا؛ ابن مغازلی، محمد، همانجا؛ ابن مغازلی، علی، 15، 287؛ ابن بطريق، خصائص، 23؛ ابن نقطه، الاستدراك، 1 / 231؛ ذهبی، 20 / 172-173).
از نظر رجالی احمد بن اغلاقی از معاصران او در سماع وی ترديد نموده، ولی سمعانی به رغم گفتۀ وی، سماع او را صحيح دانسته است (نك‍ : ذهبی، 20 / 172؛ قس: ابن نقطه، همانجا). تنها اثر بازمانده از وی جزئی در حديث است كه نسخۀ خطی آن در كتابخانۀ ظاهريه در مجموعۀ شم‍ 3764 مدرسۀ عمريه موجود است (نك‍ : فهرس، 141). صورت سماعهای موجود در آغاز و پايان اين جزء (برگهای 143 ب، 147 الف ـ 149 ب) ميزان رواج و تداول آن را نشان می‌دهد.

مآخذ

 ابن بطريق، يحيی بن حسن، خصائص الوحی المبين، به كوشش محمد باقر محمودی، تهران، 1406ق؛ همو، عمدة، قم، 1407ق؛ ابن طاووس، علی بن موسی، الطرائف، قم، 1400ق؛ ابن مغازلی، علی بن محمد، مناقب علی بن ابی طالب (ع)، به كوشش محمد باقر بهبودی، بيروت، 1400ق / 1980م؛ ابن مغازلی، محمدبن علی، جزء، عكس نسخۀ خطی ظاهريه موجود در كتابخانۀ مركز؛ ابن نجار، محمدبن محمود، ذيل تاريخ بغداد، حيدرآباد دكن، 1404ق / 1985م؛ ابن نقطه، محمدبن عبدالغنی، الاستدراك، نسخۀ خطی كتابخانۀ ظاهريه، شم‍ 423 حديث؛ همو، التقييد، حيدرآباد دكن، 1403ق / 1983م؛ اربلی، علی بن عیسی، كشف الغمة، قم، چاپخانۀ علميه؛ ذهبی، محمدابن احمد، سير اعلام النبلاء، به كوشش شعيب ارنؤوط و ديگران، بيروت، 1405ق / 1985م؛ سلفی، ابوطاهر، سؤالات، به كوشش مطاع طرابيشی، دمشق، 1396ق / 1976م؛ سمعانی، عبدالكريم بن محمد، الانساب، حيدرآباد دكن، 1383ق / 1963م؛ علامۀ حلی، حسن بن یوسف، نهج الحق، به كوشش فرج الله حسنی، بيروت، 1982م؛ فهرس مجاميع المدرسة العمرية، به كوشش ياسين محمد سواس، كويت، 1408ق / 1987م؛ مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بيروت، 1403ق؛ ياقوت، ادبا.

بخش فقه، علوم قرآنی و حدیث