ابن معلم، ابوالغنائم

اِبْنِ مُعَلِّم، ابوالغنائم نجم‌الدين محمد بن علی بن فارس جابانی هُرثی واسطی (501-4 رجب 592ق / 1108-3 ژوئن 1196م)، شاعر اواخر عصر عباسی. اصل او از «جابان» ــ از روستاهای واسط ــ بود و بيشتر املاك آن بدو تعلق داشت، از اين رو به او نسبت «جابانی» داده‌اند (ياقوت، 2 / 1، 4 / 959-960). وی در هرث، روستايی در نزديكی جابان پرورش يافت و در همانجا نيز درگذشت (عمادالدين، 4(2) / 431؛ ياقوت، همانجا؛ فروخ، 3 / 406).
ابن معلم در اشعار خود چندين بار از جابان و هرث نام برده است (ياقوت، 2 / 1، 4 / 960). از كيفيت تحصيلات و استادان ابن معلم، چيزی دانسته نيست، اما از روابط ادبی وی با اديبان، دانشمندان و بزرگان آن روزگار، گزارشهايی موجود است (نك‍ : عمادالدين، 4(2) / 432؛ ابن خلكان، 5 / 6؛ ابن فوطی، 4(3) / 439). در اين زمينه، قديم‌ترين سند موجود، قصيدۀ جيميه‌ای است از ابن تعاويذی (ه‍ م) كه در آن ابن معلم را به سختی هجو كرده است (ص 75). همچنين در منابع، علاوه بر ابن تعاويذی از ملاقات ابن معلم با شاعران ديگری همچون ابله بغدادی (ه‍ م) و نيز ابوطاهر احمد بن محمد برخشی، اديب و پزشك واسط سخن رفته و احتمالاً اين ملاقاتها در بغداد صورت گرفته است (ابن خلكان، همانجا؛ ابن ابی اصيبعه، 2 / 263-264؛ صفدی، 4 / 166). به گفتۀ عمادالدين، حسين بن عبدالباقی بن حراز شاعر و كاتب هماميه، خواهرزادۀ ابن معلم بوده است (4(2) / 450). برخی از منابع متأخر به دو رويداد در زندگی وی اشاره كرده‌اند: يكی اسارت او در راه موصل و ديگری زندانی شدنش در حله و بغداد (فروخ، همانجا؛ GAL, S, I / 442).
ابن معلم از اوان جوانی به سرودن شعر پرداخت. مدايح او بخش بزرگی از اشعارش را تشكيل می‌دهد. مشهورترين مديحۀ وی قصيده‌ای است در مدح امير فخرالدين هندبن ابی الفياض زهيری (معروف به امير هندی كردی) از اميران المقتفی خليفۀ عباسی. برخی ديگر از ممدوحان وی عبارتند از: بك ابه امير بصره، آل مروان و دبيس بن مزيد امير حله، ابوغالب عبدالواحد بن مسعود بن حصين، رستم بن مرزبان، مظفرالدين ترابه معروف به شطرنجی امير واسط، مجيرالدين تاشكين امير حج (ذهبی، 54؛ ظاهريه، 223؛ GAL,S، همانجا؛ ريو، شم‍ 1064).
بخش ديگری از اشعار ابن معلم در وصف عشق عرفانی است و مطلع برخی قصايد حماسی و غزليات او نيز شامل انديشه‌ها و مفاهيم صوفيانه است (نك‍ : فروخ، 3 / 406-407). همين امر باعث شده كه صوفيان، به خصوص پيروان شهاب‌الدين سهروردي و فرقۀ رفاعيه آن را حفظ نموده، در مجالس سماع خود بخوانند (نك‍ : ابن خلكان، 5 / 5؛ ابن معصوم، 4 / 268؛ محمد فهد، 406). برخی از ابيات ابن معلم مورد استشهاد كسانی چون عبدالرحمن ابن جوزي قرار گرفته است و نيز شاعران پس از وی گاه عباراتی از او را در اشعار خود به كار برده‌اند (ابن اثير، ضياءالدين، 1 / 221؛ ابوشامه، 10؛ ابن خلكان، 5 / 8؛ صفدی، 4 / 165-166؛ يافعی، 3 / 475؛ ابن معصوم، 3 / 78، 4 / 268).
شعر ابن معلم كه در اندوهباری، نوحه را می‌ماند، شعری است، مطبوع و لطيف، با الفاظی ساده، شيوا، روان، پرمغز و استوار (عمادالدين، 4(2) / 431؛ ابن خلكان، 5 / 5-6؛ ابن كثير، 13 / 13). عمادالدين، سبك شعر او را از سبك ابن هانی مغربی (326-362ق / 938-973م) و مهيار ديلمی (د 362ق / 973م) برتر می‌شمارد (نك‍ : 4(2) / 430-431).
ابن معلم و شعر او را بايد همگام با آثار، رفتار و اخلاق دو شاعر ديگر كه با وی معاصر، گاه دوست و گاه دشمن بوده‌اند، بررسی كرد. ابله و ابن تعاويذی نيز مانند ابن معلم به شيوۀ خاصی كه در سدۀ 6ق / 12م در عراق پيدا شده بود، شعر می‌سرودند، هر يك، ممدوحان خاص خود را كه معمولاً رقيب و بلكه دشمن يكديگر بودند، داشتند. هر سه در عصر خود شهرتی شگفت كسب كردند، رفتار اجتماعيشان شبيه به هم بود و يكديگر را هجو می‌كرده‌اند. با اينهمه نبايد پنداشت كه كشمكشهای شاعرانه ميان اين سه تن را می‌توان با مهاجات ميان جرير و فرزدق و اخطل در عصر اموی مقايسه كرد. سه شاعر عباسی، به رغم وابستگی به وزيران و اميران رقيب، چندان به ناسزاهای شرم‌آور برضد يكديگر آلوده نگشتند، بلكه به عكس، در يك مورد كه هر سه بر سر يك نمونه شعر به طبع آزمايی می‌پردازند، رفتاری موقر دارند: قصيدۀ صُرّدُرّ چنان شيفته‌شان كرد كه خواستند نظير آن را بسرايند. از سه قصيدۀ سروده شده، به نظر نويسندگان كهن، قصيدۀ ابن تعاويذی بديع‌تر بوده است (ابن خلكان، 5 / 7- 8؛ صفدی، 4 / 166).
برخورد عمادالدين كاتب نيز با ايشان، بسيار جالب و پرمعنی است: وی با هر سه تن ـ جداگانه ـ ملاقات و گاه دوستی استوار داشته و هر سه را سخت ستوده است. زمانی كه او در هماميه بود، شاعر به بهانۀ آشنايی برادرزاده‌اش با عمادالدين، پيوسته نزد او می‌رفته و شعری برای او می‌خوانده، از جملۀ اين اشعار قصيده‌ای است كه در جواب ابوغانم لؤلؤئی سروده و در 552ق برای عمادالدين خوانده است (عمادالدين، 4(2) / 432). عمادالدين در آغاز شرح حال او، شعر و هنر و علمش را به شدت می‌ستايد، اما آنچه نظر او را بيشتر جلب كرده، همان قصيدۀ معروف در مدح امير هندی است كه عمادالدين آن را با الفاظی پرطمطراق و باشكوه‌تر از گفتارهای معمول خود، وصف كرده (4(2) / 438- 439) و حتی ابن معلم را نخستين كسی می‌داند كه بر اين شيوه، شعر سروده است (2 / 134) و بدين سان او را مبدع سبك تازه‌ای در شعر شناخته است. ستايشهای عمادالدين در نويسندگان بعد از او نيز اثر گذاشته، چنانكه می‌بينيم همگان، از جمله ابن خلكان (5 / 5) و صفدی (4 / 165) همان‌گونه در حق او سخن گفته‌اند. با اينهمه شايد بتوان نظر عبدالسودانی (صص 105-106) را دربارۀ شعر ابله كه آن را زيبا و آهنگين، اما ميان تهی می‌داند، در مورد شعر ابن معلم نيز صادق شمرد.
ابن معلم هرگز از قالبهای كهن عرب دست برنداشت، اما گه‌گاه كوشيد مضامين آنها را با الفاظی كه در عصر او ظهور می‌يافت، عرضه كند. سپس پايۀ اشعار را بر عشقی نيم جسمانی ـ نيم روحانی نهاد كه به هر حال، بسيار دلنشين و تازه می‌نمود. اينگونه غزل، از آنجا كه درد عشق را با الفاظ و تشبيهات و اشاراتی موقر و محتشم بيان می‌كند و در عين حال، می‌توان آنها را بر موجودی انسانی نيز منطبق ساخت، مورد استفادۀ همگان قرار می‌گرفت، به خصوص كه ابن معلم در پرداختن آهنگ دلنواز از تركيب كلمات، زبردست بود. به همين جهت، عامۀ مردم از پير و جوان و واعظ و صوفی شعر او را می‌خواندند و به آسانی می‌فهميدند (نك‍ : صفدی، 4 / 165-166). اما گويا يكی دو قرن پس از وفات اين شاعران، آثارشان، اعتبار يكی دو سدۀ نخست را از دست داد، چنانكه ديوان ابن معلم و ابله تاكنون چاپ نشده و ديوان ابن تعاويذی نيز در صف ديوانهای بزرگ عرب ننشسته است. هرچه هست، اين سه شاعر سدۀ 6ق را بايد نمايندگان واقعی شعر عراقی در آن زمان به شمار آورد. وصف عبدالسودانی از آنان (ص 59، جم‍ ‌)، وصفی مختصر و بجاست: «محافظه‌كاران نوگرا».
تنها اثری كه از ابن معلم برجای مانده، ديوان اوست. همانگونه كه گفته شد، بيشتر ممدوحان وی، رجال سياسی آن عصرند و نخستين قصيده در مدح مجيرالدين تاشكين است (ظاهريه، ريو، همانجاها). غزليات و مرثيه‌هايی نيز دارد، نخستين مرثيه در سوگ ابومنصور پسر خود شاعر است. تنها تاريخی كه در متن ديوان آمده، 521ق و به قصيده‌ای مربوط است كه در مدح رستم بن مرزبان سروده شده و احتمالاً از نخستين سروده‌های شاعر است (ريو، همانجا). ديوان شعر ابن معلم از آغاز تا مدتی مورد توجه همگان بوده است (نك‍ : ابن اثير، عزالدين، 3 / 384-385؛ ابن جوزی، 8(2) / 451؛ ابوشامه، 9؛ ابن خلكان، 5 / 9). از اين اثر نسخه‌های خطی متعددی در كتابخانه‌های جهان موجود است (نك‍ : GAL, S; GAL, I / 289 همانجا؛ فلوگل، ESC2; I / 458، شم‍ 365؛ ريو، همانجا؛ ظاهريه، 223-224؛ سيد، 1 / 453).

مآخذ

 ابن ابی اصيبعه، احمدبن قاسم، عيون الانباء، بيروت، 1377ق؛ ابن اثير، ضياءالدين، المثل السائر، به كوشش احمد حوفی و بدوی طبانه، قاهره، 1379ق / 1959م؛ ابن اثير، عزالدين، اللباب، بيروت، دارصادر؛ ابن تعاويذی، محمدبن عبیدالله، ديوان، به كوشش مارگليوث، قاهره، 1903م؛ ابن جوزی، يوسف بن قزاوغلی، مرآت الزمان، حيدرآباد دكن، 1371ق / 1952م؛ ابن خلكان، وفيات؛ ابن فوطی، عبدالرزاق بن احمد، تلخيص مجمع الآداب فی معجم الالقاب، به كوشش مصطفی جواد، دمشق، 1965م؛ ابن كثير، البداية؛ ابن معصوم، صدرالدين علی، انوار الربيع فی انواع البديع، به كوشش شاكر هادی شكر، كربلا، 1389ق؛ ابوشامه، عبدالرحمن بن اسماعیل، ذيل علی الروضتين، به كوشش محمد زاهد الكوثری و ديگران، قاهره، 1366ق / 1947م؛ ذهبی، محمدبن احمد، المختصر المحتاج اليه من تاريخ ابن الدبيثی، بيروت، 1405ق / 1985م؛ سيد، فؤاد، فهرس المخطوطات المصورة، قاهره، 1954م؛ صفدی، خليل بن ایبک، الوافی بالوفيات، به كوشش س. ددرينگ، ويسبادن، 1394ق / 1974م؛ ظاهريه، خطی (شعر)؛ عبدالسودانی، مزهر، الشعر العراقی فی القرن السادس الهجری، بغداد، 1980م؛ عمادالدين كاتب، محمدبن محمد، خريدة القصر، ج 2، به كوشش شكری فيصل، دمشق، 1378ق / 1959م؛ همو، همان، ج 4، به كوشش محمد بهجة الاثری، بغداد، 1393ق / 1973م؛ فروخ، عمر، تاريخ الادب العربی، بيروت، 1984م؛ محمد فهد، بدری، تاريخ العراق فی العصر العباسی الاخير، بغداد، 1973م؛ يافعی، عبدالله بن اسعد، مرآة الجنان، حيدرآباد دكن، 1337- 1339ق؛ ياقوت، بلدان؛ نيز:

ESC2; Flügel, G., Die arabischen, persischen und türkischen Handschriften... zu Wien, Wien, 1865; GAL; GAL, S; Rieu, Ch., Supplement to the Catalogue of the Arabic Manuscripts in the British Museum, London. 1894.

غلامرضا جمشیدنژاد