ابن معطی

اِبْنِ مُعْطی، ابوالحسين يحيی بن معطی (يا عبدالمعطی) بن عبدالنور زواوی (564- 628ق / 1169-1231م)، نحوی و ناظم مغربی، معاصر موحدون مغرب و ايوبيان مصر. وی منتسب به زواوه از قبايل معروف بجايه بود. مقدمات علوم را در زادگاه خود فراگرفت و از استادانی همچون ابوموسی جزولی نحو و فقه آموخت (ياقوت، 19 / 35؛ ابوالفداء، 3 / 151؛ ذهبی، العبر، 3 / 202؛ گنون، 1 / 162). در زمانی كه تاريخ آن به درستی روشن نيست، به شام رفت و نزد مشايخ آنجا، ازجمله قاسم ابن عساكر، به تحصيل پرداخت (منذری، 3 / 293؛ ذهبی، سير، 22 / 324). علت مهاجرت او به شرق نيز به درستی روشن نيست، اما افزون بر انگيزه‌های علمی، احتمالاً آشفتگيهای سياسی دولت موحدون نيز در اين امر تأثير داشته است (نك‍ : سالم، 2 / 797-817). برخی از محققان معاصر (گنون، همانجا؛ فروخ، 5 / 663) بر آنند كه وی ابتدا به مصر رفت و پس از بهره‌گيری از مجالس درس علمای آن سامان راه دمشق را درپيش گرفت، ما اين گفته مورد تأييد منابع كهن نيست (نك‍ : ياقوت، همانجا؛ ابن خلكان، 6 / 197).
ظاهراً وی بيشتر عمر خود را در دمشق گذراند (همانجاها) و مدتی در مدرسۀ عادليه به تدريس و تأليف پرداخت و گويا الفيۀ مشهور خود را در همانجا نوشت (ابوالفداء، منذری، همانجاها؛ تميمی، 2 / 1005). وی كه در آغاز مذهب مالكی داشت، در دمشق به اقتضای اوضاع به مذهب شافعی گراييد و بعدها در مصر به جمع حنفيان پيوست (نك‍ : بستانی). از شاگردان او ابن سويدی و رضی‌الدين قسنطينی (ابن شاكر، 1 / 48؛ نعيمی، 2 / 130؛ سيوطی، 1 / 470) را می‌توان نام برد.
وی با دربار ايوبيان ارتباط داشت و مدتی از طرف الملك المعظم ناظر بر امور مساجد بود (گنون، همانجا). در واپسين سال زندگی او الملك الكامل وی را به مصر فراخواند و چون مقام علمی او را برتر از همگنانش يافت، برايش مقرری تعيين كرد و او را به امامت جامع عتيق برگزيد (ذهبی، سير، همانجا؛ ياقوت، ابن خلكان، همانجاها)، اما ديری نپاييد كه وی در قاهره درگذشت (يافعی، 4 / 66؛ دلجی، 123). در تشييع پيكر او الملك الكامل و جمعی از بزرگان ازجمله ابوشامه شركت داشتند (ابوشامه، 160).
ابن معطی در بين نحويان چندان مشهور نيست و اگر ابن مالك در مقدمۀ الفيۀ خود (ص 9) نامی از وی نمی‌برد، چه بسا به همين اندك شهرت هم نمی‌رسيد. آثار او نيز همچون آثار معاصرانش از چندان ارزشی برخوردار نيست. می‌دانيم كه از ميانه‌های سدۀ 5ق / 11م به بعد كه علم نحو دچار ركود شد (نك‍ : ه‍ د، ابن مالك)، تقريباً همۀ آثاری كه در اين زمينه نگارش يافت، شرح و تفصيل و حاشيه و اختصار بود؛ به گونه‌ای كه تقريباً هيچ يك از اين تأليفات را نمی‌توان ابداعی به شمار آورد. آثار ابن معطی نيز از اين امر مستثنی نيست. او علاوه بر شرح و اختصار برخی از آثار گذشتگان، برخی از آنها را در قالب ارجوزه به نظم درآورد و اگرچه قبل از او ارجوزه‌هايی در علوم مختلف نوشته شده بود، ظاهراً وی نخستين كسی است كه قواعد نحوی را به شكل الفيه به نظم در آورده است (قس: EI2) و از اين روی وی، در عين حال، پيشرو ابن مالك به شمار می‌رود. بيش از نيمی از 17 اثر وی كه از برخی از آنها جز نامی به جای نمانده، روايتهايی است منظوم از كتابهايی همچون جمهرۀ ابن دريد، صحاح جوهری، شرح ابيات سيبويه و بقيه شرح و حواشی و ذيل است، از اين رو ستايشهای مبالغه‌آميز برخی از تذكره‌نويسان را دربارۀ او نبايد چندان جدی تلقی كرد (نك‍ : دلجی، همانجا؛ سيوطی، 2 / 344).

آثار چاپی

 1. الدرة الالفية، معروف به الفيۀ ابن معطی، منظومه‌ای است در صرف و نحو، بالغ بر 021‘1 بيت كه تأليف آن در 595ق / 1198م به پايان رسيده و ابن مالك حدود نيم قرن بعد الفيۀ خود را به تقليد از آن نوشته است. شرح و تعليقاتی نيز بر اين كتاب نوشته شده كه از آن جمله شرح ابن وردی با نام ضوء الدرة (ابن وردی، 2 / 232)، شرح ابن خباز موصلی، شرح احمد بن يوسف غرناطی و شرح محمد بن احمد شريشی (حاجی خليفه، 1 / 155-156؛ GAL, I/366)را می‌توان نام برد. سترستن نخست گزيده‌ای از اين اثر را با ترجمه و شرح آن به زبان سوئدی در 1895م در لايپزيگ منتشر كرده و سپس متن كامل آنها را در 1900م با مقدمه‌ای به زبان آلمانی به چاپ رسانيده است؛ 2. الفصول الخمسون، اثری است در نحو مشتمل بر 5 باب كه هر باب آن شامل 10 فصل است. نخستين بار شوگرن دو باب اول و دوم آن را در 1899م در لايپزيگ به چاپ رسانيد. متن كامل آن نيز در قاهره (1977م) به كوشش محمود محمد طناحی منتشر شده است. 

اثر خطی

 البديع فی صناعة الشعر. نسخه‌هايی از آن در توپكاپی با نام بديع فی علم البديع (TS، شم‍ 8734)، ظاهريه (ظاهريه، 208)، چستربيتی با نام القاب البديع ( آربری، شم‍ 3696) و لايپزيگ (فولرس، شم‍ 488) موجود است .

آثار يافت نشده

 1. حواشی علی اصول ابن السراج؛ 2. ديوان خطب؛ 3. ديوان شعر (ياقوت، 19 / 35)؛ 4. شرح ابيات سيبويه (سيوطی، همانجا)؛ 5. شرح بعض الجزولية (ابوحيان، 356)؛ 6. شرح الجمل فی النحو؛ 7. العقود و القوانين فی النحو (سيوطی، همانجا)؛ 8. قصيدة فی القراءات السبع؛ 9. قصيدة فی العروض؛ 10. المثلث فی اللغة؛ 11. نظم الجمهرة؛ 12. نظم صحاح جوهری (ناتمام) (ياقوت، همانجا). قطعاتی كوتاه از اشعار او نيز در آثار ياقوت (20 / 36) و ابن وردی (همانجا) آمده است .

مآخذ

 ابن خلكان، وفيات؛ ابن شاكر كتبی، محمد، فوات الوفيات، به كوشش احسان عباس، بيروت، 1973م؛ ابن مالك، محمدبن عبدالله، الفية، بيروت، 1405ق / 1985م؛ ابن وردی، عمر، تتمة المختصر فی اخبار البشر، به كوشش احمد رفعت بدراوی، بيروت، 1389ق / 1970م؛ ابوحيان، غرناطی، محمدبن یوسف، تذكرة النحاة، به كوشش عفيف عبدالرحمن، بيروت، 1406ق / 1986م؛ ابوشامه، عبدالرحمن بن اسماعیل، الذيل علی الروضتين، به كوشش محمد زاهد كوثری، قاهره، 1366ق / 1947م؛ ابوالفدا، المختصر فی اخبار البشر، بيروت، دارالمعرفة؛ بستانی؛ تميمی، تقی‌الدين، التراجم السنية فی تراجم الحنفية، نسخۀ عكسی موجود در كتابخانۀ مركز؛ حاجی خليفه، كشف؛ دلجی، احمدبن علی، الفلاكة و المفلوكون، نجف، 1385ق؛ ذهبی، محمدبن احمد، سيراعلام النبلاء، به كوشش بشار عواد و محيی هلال سرحان، بيروت، 1405ق / 1985م؛ همو، العبر، به كوشش ابوهاجر محمد سعيد بن زغلول، بيروت، 1405ق / 1985م؛ سالم، عبدالعزيز، المغرب الكبير، بيروت، 1981م؛ سيوطی، بغية الوعاة، به كوشش محمد ابوالفضل ابراهيم، قاهره، 1384ق / 1964م؛ ظاهريه، خطی (علوم اللغة)؛ فروخ، عمر، تاريخ الادب العربی، بيروت، 1982م؛ گنون، عبدالله، النبوغ المغربی فی الادب العربی، بيروت، 1395ق / 1975م؛ منذری، عبدالعظيم بن عبدالقوی، التكملة لوفيات النقلة، به كوشش بشار عواد معروف، بيروت، 1405ق / 1984م؛ نعيمی، عبدالقادربن محمد، الدارس فی تاريخ المدارس، به كوشش جعفر حسينی، دمشق، 1367ق / 1948م؛ يافعی، عبدالله بن اسعد، مرآةالجنان، حيدرآباد دكن، 1338ق؛ ياقوت، ادبا؛ نيز:

Arberry; EI2; GAL; TS; Vollers, K., Katalog der islamischen, christlich-orientalischen, jüdischen und samaritanischen Handschriften, Osnabrück, 1975.

عنایت‌الله فاتحی نژاد