ابن مطروح

اِبْنِ مَطْروح، ابوالحسن جمال‌الدين يحيی بن عيسی بن ابراهيم (592- 649ق / 1196-1251م)، اديب، دبير و سياستمدار مصری دورۀ ايوبيان. بيشتر اطلاعات مربوط به زندگی او از چند اثر نيمۀ دوم سدۀ 7ق / 13م گرفته شده است. در اين ميان نوشتۀ ابن خلكان در وفيات الاعيان، به سبب دوستی نزديك وی با ابن مطروح از اعتبار ويژه‌ای برخوردار است. ابن مطروح در اسيوط به دنيا آمد و در آن شهر رشد كرد. دوستی ديرپای وی با بهاءالدين زهير شاعر در اين شهر آغاز شد (ابن خلكان، 6 / 258، 263). او سپس به قوص رفت و چندی در آنجا ماند و اشعاری در مدح فرمانروای قوص سرود (فروخ، 3 / 562). از آن پس تا هنگام عزيمت وی به قاهره در 626ق ديگر از زندگی او اطلاعی در دست نيست. منابع دربارۀ اين دوره تنها به اشاراتی اكتفا كرده‌اند. ابن مطروح در قاهره به خدمت صالح ايوب ملقب به نجم‌الدين كه در اين زمان از جانب پدرش ملك كامل نيابت مصر داشت، پيوست و در فتوحات او در شرق همراه وی بود (ابن خلكان، 6 / 258- 259؛ فروخ، همانجا). از 629ق به بعد، وقتی مناطق زير تسلط ملك كامل گسترش يافت و آمد، حصن كيفا، حران، رها و رقه نيز بدان منضم گشت، ملك صالح به عنوان نمايندۀ پدر در اين مناطق به سر می‌برد و ابن مطروح نيز در مقام نظارت ديوان لشكر، همراه وی بود (ابن خلكان، همانجا؛ مقريزی، 1(2) / 284).
پس از مرگ ملك كامل در 635ق / 1238م ستيز ميان شاهزادگان ايوبی بر سر جانشينی شدت گرفت. صالح توسط عموزاده‌اش ناصر داوود در كرك به زندان افكنده شد و ابن مطروح برای بازگرداندن قدرت به او تلاش بسيار كرد و همراه محيی‌الدين ابن جوزی كه از جانب خليفۀ عباسی مأمور پايان بخشيدن به كشمكشها شده بود، برای دفاع از صالح به قاهره آمد (همو، 1(2) / 284، 290؛ EI2).
در 639ق ابن مطروح در قاهره به صالح ايوب كه در 637ق سلطنت مصر يافته بود، پيوست و سمت خزانه‌داری يافت. صالح در 643ق دمشق را مسخر ساخت و ابن مطروح را به عنوان وزير بر آن شهر گمارد و وی در اين زمان قدر و منزلت بسيار يافت (ابن خلكان، 6 / 259). صالح ايوب در 646ق / 1248م به دمشق رفت، ابن مطروح را از وزارت بركنار ساخت و او را به حمص فرستاد تا شهر را از دست عمال ملك ناصر ابوالمظفر خارج كند. در همين هنگام به صالح خبر رسيد كه صليبيان به قصد يورش به دمياط در جزيرۀ قبرس اردو زده‌اند. وی ابن مطروح را از حمص كه آن را در محاصره داشت، برای دفاع از مصر فراخواند، اما دمياط به دست فرنگيان افتاد. پس از آن ابن مطروح مورد بازخواست سلطان قرارگرفت (همو، 6 / 259-260).
ابن مطروح در امور لشكری از شايستگی لازم برخوردار نبود (ابن جوزی، 8(2) / 789). در واقع نرمخويی و انعطاف‌پذيری وی (يونينی، 1 / 197؛ ابن شاكر، 20 / 54) با سمتهای نظامی او سازگاری نداشت. صالح هرگز به قاهره برنگشت و در منصوره وفات يافت. ابن مطروح در زمان تورانشاه، فرزند و جانشين صالح مورد بی‌اعتنايی او قرار گرفت و تا هنگام مرگ از كارهای سياسی دوری گزيد و خانه‌نشينی اختيار كرد (ابن جوزی، همانجا؛ ابن خلكان، 6 / 260). سرانجام وی در مصر درگذشت و در دامنۀ جبل مقطّم به خاك سپرده شد (همو، 6 / 266).
ابن مطروح با معاصران و دوستان نزديكش چون ابن خلكان و بهاءالدين زهير مكاتبات ادبی داشت و بيشتر آثار خود را برای آنان می‌خواند (همو، 2 / 336-337، 6 / 260-263). ابن ابی اصيبعه از ملاقات و گفت‌وگو با وی به تفاخر ياد می‌كند (2 / 113). ابن مطروح اشعاری نيز شامل قصايد بلند مديحه و قطعاتی در ادب و زهد دارد. عمر فروخ شعر او را ضعيف می‌داند (3 / 563). وی آثاري به نثر مصنوع نيز نگاشته است. ديوان او در 1298ق در استانبول به طبع رسيده است .

مآخذ

 ابن ابی اصيبعه، عيون الانباء فی طبقات الاطباء، به كوشش آوگوست مولر، قاهره، 1299ق؛ ابن جوزی، يوسف بن قزاوغلی، مرآةالزمان، حيدرآباد دكن، 1371ق / 1952م؛ ابن خلكان، وفيات؛ ابن شاكر كتبی، محمد، عيون التواريخ، بغداد، 1980ق؛ فروخ، عمر، تاريخ الادب العربی، بيروت، 1401ق / 1981م؛ مقريزی، احمدبن علی، السلوك، به كوشش محمد مصطفی زياده، قاهره، 1957م؛ يونينی، موسی بن محمد، ذيل مرآة الزمان، حيدرآباد دكن، 1374ق / 1954م؛ نيز:

EI2.

مهدی فرهانی منفرد