ابن مردویه

اِبْنِ مَرْدويه، ابوبكر احمد بن موسی بن مردويه ابن فورك (323-24 رمضان 410ق / 935-23 ژانويۀ 1020م)، از محدثان بزرگ اصفهان. وی در خاندانی اهل دانش به دنيا آمد، چنانكه پدرش ابوعمران و برادرش ابوعبدالله محمد نيز از محدثان و عالمان اصفهان بودند (ابونعيم، 2 / 307، 314؛ مافروخی، 29؛ ذهبی، تاريخ، 361). ابن مردويه ظاهراً در اصفهان پرورش يافت و در همانجا به تحصيل پرداخت. سپس برای شنيدن حديث به ديگر شهرها رفت. در سفری به عراق، در بصره و كوفه دانش آموخت و در 349ق در بغداد بود. مدت اقامت وی در عراق روشن نيست، اما می‌دانيم كه در 351ق در اهواز بوده است كه شايد اين تاريخ مربوط به بازگشت وی از عراق باشد (سمعانی، الانساب، 3 / 239؛ ابن نقطه، التقييد، 1 / 199؛ ذهبی، سير، 16 / 13). از مشايخ او سليمان بن احمد طبرانی، ابوالشيخ اصفهانی، حمزۀ اصفهانی، عبدالباقی ابن قانع، ابوبكر ابن كامل، ابوبكر احمد بن سليمان نجاد، ابوسهل ابن زياد قطان، دعلج بن احمد سجزی، ابواحمد عسال و نيز پدرش را می‌توان نام برد (سمعانی، همان، 1 / 284؛ ابن نقطه، همانجا؛ ذهبی، همان، 16 / 277، 17 / 308). كسان بسياری نيز از ابن مردويه بهره برده‌اند كه ابونعيم اصفهانی ابومنصور محمد بن احمد بن شكرويه، ابوالخير محمد بن احمد بن رَرا، احمد بن عبدالرحمن ذكوانی، عبدالرحمن، عبدالوهاب و عبيدالله پسران محمد بن اسحاق ابن منده و عبدالرزاق بن عمر شايان ذكرند (نک‍ : خوارزمی، مقتل، 1 / 70؛ ابن عساكر، 560؛ ضياء مقدسی، 1 / 185، جم‍؛ ابن نقطه، همانجا؛ ذهبی، همان، 17 / 310). دربارۀ تبحر ابن مردويه در حديث وسعۀ روايت وی بايد گفت كه او از حافظان بزرگ بوده و نيز از مشايخ بسياری بهره برده است و از اين رو وی را همانند حاكم نيشابوری و طبرانی دانسته‌اند. چنانكه، به گفتۀ ذهبی، ابن مردويه چندان دارای علو سند بود كه گويی بخاری را درك كرده باشد. نيز بايد گفت كه در برخی منابع حديثی از وی با عناوينی چون «ملك الحفاظ» و «طراز المحدثين » ياد شده است (ابونعيم، 1 / 168؛ خوارزمی، المناقب، 54؛ ابن طاووس، علی، اليقين، 129؛ ذهبی، همان، 17 / 36، 308-310).

آثـار

الف ـ خطی

 الامالی، كه مورد استفادۀ ابن شهر آشوب در مناقب (2 / 222) قرار گرفته و بخشی از آن به صورت خطی در كتابخانۀ ظاهريه موجود است (ظاهريه، 110؛ فهرس، 581). همچنين مروياتی از طبرانی و ابوالشيخ اصفهانی كه ابن مردويه آنها را برگزيده است (نک‍ : سمعانی، التحبير، 1 / 166، 2 / 13)، در كتابخانۀ ظاهريه نگهداری می‌شود (فهرس، 373، 421-422، 437، 575-576).

ب ـ آثار يافت نشده

 در ميان آثار يافت نشدۀ او، 3 كتاب از اهميت ويژه‌ای برخوردار است كه بخشهايی از آنها در منابع بعدی نقل شده است: 1. تاريخ اصبهان (رافعی، 1 / 2)، كه مورد استفادۀ ابونعيم اصفهانی در ذكر اخبار اصبهان (1 / 249، 272، جم‍‎)، سمعانی در الانساب (1 / 68، 160، جم‍‎)، ابن نقطه در الاستدراك (1 / 19، 20، جم‍‎) و التقييد (1 / 236، 270، جم‍‎)، ياقوت در معجم البلدان (1 / 106، 3 / 873)، ابن نجار در ذيل (نک‍ : ابن ايبك، 338)، ذهبی در تذكرة، (3 / 886، 974، جم‍‎) و سير (14 / 463، 15 / 554، جم‍‎) و ابن حجر در لسان الميزان (1 / 117، 266، جم‍‎) قرار گرفته است. ابن مردويه در اين كتاب به جرح و تعديل روات نيز پرداخته و ظاهراً بر آن بوده است كه از آنان حديثی مسند نقل كند (مثلاً نك‍ : ابونعيم، 1 / 235؛ ذهبی، همان، 16 / 127، 400)؛ 2. تفسير القرآن (ابونعيم، 1 / 168؛ ذهبی، همان، 17 / 310). اين كتاب مورد استفادۀ ابن كثير در تفسير (2 / 12، 18، جم‍‎) و البداية (1 / 91، 96، جم‍‎)، ابن جزری در اسنی المطالب (صص 100، 101)، ابن حجر در الاصابة (3 / 177، 296، 6 / 20) و سيوطی در الدر المنثور (1 / 12، 16، جم‍‎) واقع شده است (نيز نک‍ : رودانی، 170، كه از اين كتاب با عنوان التفسير المسند ياد و طريق روايی آن را ذكر كرده است)؛ 3. مناقب علی (ع)، كه ظاهراً كتاب مفصلی بوده است (ابن شهر آشوب، معالم، 126). وی در اين كتاب به گردآوری اسانيد مختلف احاديث پرداخته، چنانكه حديث «ان عليّاً خير البشر» را با بيش از 40 سند روايت كرده بوده است (ابن طاووس، احمد، 148). اين كتاب مورد استفادۀ ابن شهر آشوب در مناقب (1 / 9، 2 / 7، جم‍‎)، علی ابن طاووس در الطرائف (صص 23، 41، جم‍‎) و اليقين (صص 129- 148، جم‍‎)، احمد ابن طاووس در بناء المقالة الفاطمية (صص 198، 212، جم‍‎)، عمادالدين طبری در كامل (صص 167، 227، جم‍‎)، اربلی در كشف الغمة (1 / 66، 141-147، جم‍‎)، علامۀ حلی در نهج الحق (صص، 214، 225، جم‍‎) و ابن حاتم شامی‌در الدر النظيم (1 / 102) قرار گرفته است. همچنين در برخی از منابع حديثی، بی آنكه نامی‌از كتابی خاص برده باشد، پاره هايی از اينگونه احاديث نقل شده كه می‌تواند مربوط به همين كتاب باشد (مثلاً نک‍ : «القاب الرسول »، 214، 223، جم‍؛ ديلمی، 2 / 116-117؛ ابن جوزی، 1 / 350، جم‍؛ هاشم بن محمد، 5، جم‍‍؛ منتجب الدين، 25، جم‍؛ جوينی، 1 / 178، جم‍‎). گفتنی است كه وی خطبۀ شقشقيه را نيز روايت نموده است (نک‍ : راوندی، 1 / 131-132). ابن مردويه طرق حديث طير را نيز در يك جزء روايی جمع كرده بود كه ابن كثير ( البداية، 7 / 354) از آن ياد كرده است.
از ديگر كتابهای ابن مردويه می‌توان: المستخرج علی البخاری، المستخرج علی مسلم، الامثال، اولاد المحدثين، التشهد وطرقه و الفاظه و العلم را نام برد (ابن ماكولا، 7 / 197؛ ابن نقطه، التقييد، 1 / 199؛ ذهبی، همانجا؛ برای ديگر آثار، نک‍ : سمعانی، التحبير، 1 / 385؛ ابوموسی مدينی، 196؛ تبصرة العوام، 271؛ ابن كثير، تفسير، 2 / 79).
همچنين دو نسخه از كتابی با عنوان معجم البلدان در كتابخانه های آصفيه و مركزی تهران موجود است كه به وی نسبت داده شده (مركزی، 12 / 2961؛ GAL, S, I / 225)، اما در انتساب نسخۀ كتابخانۀ مركزی به ابن مردويه ترديد است، زيرا در آن (برگ 2 الف، جم‍‎) از كسانی كه در سده های متأخر می‌زيسته‌اند، نام برده شده است (نيز نك‍ : GAL, S, I / 411؛ برای اسماء الرجال منسوب به وی نک‍ : ه‍ د، 4 / 421).
ابن مردويه نوه‌ای به نام ابوبكر احمد بن محمد بن احمد بن موسی (409- 498ق / 1018- 1105م) داشته كه به ابن مردويۀ صغير مشهور بوده است. وی در اصفهان از مشايخی همچون ابونعيم اصفهانی بهره برد و كسانی چون ابوطاهر سلفی از وی حديث شنيدند و سلفی او را توثيق كرده است. ذهبی از آثار او يك جزء روايی در طرق حديث «طلب العلم فريضة...» ياد می‌كند (نك‍ : سلفی، 1 / 113؛ ابن نقطه، التقييد، 1 / 198؛ ذهبی، تذكرة، 4 / 1212، سير، 19 / 207- 208).

مآخذ

 ابن ايبك، احمد، المستفاد من ذيل تاريخ بغداد، به كوشش محمد مولود خلف، بيروت، 1406ق / 1986م؛ ابن جزری، محمدبن محمد، اسنی المطالب، به كوشش محمد هادی امينی، اصفهان، 1400ق؛ ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی، الموضوعات، به كوشش عبدالرحمن محمد عثمان، بيروت، 1403ق / 1983م؛ ابن حاتم شامی، يوسف، الدر النظيم، نسخۀ عكسی موجود در كتابخانۀ مركز؛ ابن حجر عسقلانی، احمدبن علی، الاصابة، بيروت، دارالكتب العلمية؛ همو، لسان الميزان، حيدرآباد دكن، 1329ق؛ ابن شهر آشوب، محمدبن علی، معالم العلماء، به كوشش عباس اقبال، تهران، 1353ق؛ همو، مناقب آل ابی طالب، قم، چاپخانۀ علميه؛ ابن طاووس، احمدبن موسی، بناء المقالة الفاطمية، به كوشش علی عدنانی غريفی، قم، 1411ق؛ ابن طاووس، علی بن موسی، الطرائف، قم، 1400ق؛ همو، اليقين، به كوشش انصاری، بيروت، 1410ق / 1989م؛ ابن عساكر، علی بن حسن، تاريخ مدينة دمشق، عبدالله بن جابر ـ عبدالله بن زيد، به كوشش شكری فيصل و ديگران، دمشق، 1402ق / 1981م؛ ابن كثير، البداية؛ همو، تفسير القرآن العظيم، بيروت، 1389ق / 1970م؛ ابن ماكولا، علی بن هبةالله، الاكمال، بيروت، نشر محمد امين دمج؛ ابن نقطه، محمدبن عبدالغنی، الاستدراك، نسخۀ عكسی موجود در كتابخانۀ مركز؛ همو، التقييد، حيدرآباد دكن، 1403ق / 1983م؛ ابوموسی مدينی، «زيادات »، همراه الانساب المتفقۀ ابن قيسرانی، به كوشش ديونگ، ليدن، 1865م؛ ابونعيم اصفهانی، احمدبن عبدالله، ذكر اخبار اصبهان، به كوشش ددرينگ، ليدن، 1931-1934م؛ اربلی، علی بن عیسی، كشف الغمة، بيروت، دار الاضواء؛ «القاب الرسول و عترته »، همراه مجموعة نفيسة، قم، 1406ق؛ تبصرة العوام، منسوب به مرتضی ابن داعی رازی، به كوشش عباس اقبال، تهران، 1364ش؛ جوينی، ابراهيم بن محمد، فرائد السمطين، به كوشش محمد باقر محمودی، بيروت، 1400ق / 1980م؛ خوارزمی، موفق بن احمد، مقتل الحسين (ع)، به كوشش محمد سماوی، نجف، 1367ق / 1948م؛ همو، المناقب، به كوشش مالك محمودی، قم، 1411ق؛ ديلمی، شهردار بن شیرویه، مسند الفردوس، نسخۀ عكسی موجود در كتابخانۀ مركز؛ ذهبی، محمدبن احمد، تاريخ الاسلام، حوادث و وفيات 381-400ق، بيروت، 1409ق / 1988م؛ همو، تذكرة الحفاظ، حيدرآباد دكن، 1390ق / 1970م؛ همو، سير اعلام النبلاء، به كوشش شعيب ارنؤوط و ديگران، بيروت، 1403ق / 1983م؛ رافعی، عبدالكريم بن محمد، التدوين فی اخبار قزوين، به كوشش عزيزالله عطاردی، بيروت، 1408ق / 1987م؛ راوندی، قطب الدين، منهاج البراعة، به كوشش عبداللطيف كوهكمری، قم، 1406ق؛ رودانی، محمدبن سلیمان، صلة الخلف، به كوشش محمد حجی، بيروت، 1408ق / 1988م؛ سمعانی، عبدالكريم بن محمد، الانساب، به كوشش عبدالرحمن معلمی، حيدرآباد دكن، 1382ق / 1962م؛ همو، التحبير، به كوشش منيره ناجی سالم، بغداد، 1395ق / 1975م؛ سلفی، احمدبن محمد، معجم السفر، به كوشش بهيجه حسنی، بغداد، 1398ق / 1978م؛ سيوطی، الدر المنثور، بيروت، 1403ق / 1983م؛ ظاهريه، خطی (حديث)؛ ضياء مقدسی، محمدبن عبدالواحد، المستخرج من الاحاديث المختارة، نسخۀ عكسی موجود در كتابخانۀ مركز؛ علامۀ حلی، حسن بن یوسف، نهج الحق، به كوشش عين الله ارموی، قم، 1407ق؛ عمادالدين طبری، حسن بن علی، كامل بهائی، قم، 1376ق؛ فهرس مجاميع المدرسة العمرية، به كوشش ياسين محمد سواس، كويت، 1408ق / 1987م؛ مافروخی، مفضل بن سعد، محاسن اصفهان، به كوشش جلال الدين طهرانی، تهران، چاپخانۀ مجلس؛ مركزی، خطی؛ معجم البلدان، منسوب به ابن مردويه، نسخۀ خطی كتابخانۀ مركزی دانشگاه تهران، شم‍ 3965؛ منتجب الدين رازی، علی بن عبیدالله، الاربعون حديثاً، قم، 1408ق؛ هاشم بن محمد، مصباح الانوار، نسخۀ عكسی موجود در كتابخانۀ مركز؛ ياقوت، بلدان؛ نيز:

GAL,S.

حسن انصاری