ابن مراغی

اِبْنِ مَراغی، ابوالفتح محمد بن جعفر هَمْدانی وادعی، اديب و نحوی سدۀ 4ق / 10م. از ميان مؤلفان قديم تنها ابوحيان توحيدی نويسندۀ معاصرش اطلاعاتی دربارۀ او به دست داده و تذكره‌نويسان نيز در سخنان مختصری كه راجع به زندگی او نوشته‌اند، بر همين اطلاعات استناد كرده‌اند. ابوحيان گاه او را«مراغی» و گاه «ابن مراغی» ناميده (نك‍ : اخلاق الوزيرين، 164-165، 252، 264؛ قس: طنجی، 164)، اما معلوم نيست كه آيا ابوحيان دو تن را در نظر داشته يا مانند نجاشی (ص 394) او را به جای ابن مراغی، «مراغی» خوانده است. در هر حال بيشتر منابع، ازجمله ابن نديم (ص 94) او را ابن مراغی ناميده‌اند. دربارۀ ديگر امور زندگی او نيز در منابع تناقضاتی به چشم می‌خورد، مثلاً به گزارش خطيب بغدادی (2 / 153) وی تا 371ق / 981م زنده بوده است. از سوی ديگر به گفتۀ ياقوت (18 / 102-103) ابوسعيد سيرافی (د 368ق) در مراسم تدفين او شركت كرده است كه در اين صورت وی بايد قبل از 368ق درگذشته باشد. نكتۀ مجهول ديگر دربارۀ او اين است كه دقيقاً نمی‌دانيم نام وی چگونه به منابع شيعی راه يافته است. نجاشی (همانجا) نخستين كسی است كه از وی در زمرۀ شيعيان نام برده و كتابهايی به وی نسبت داده است كه در مآخذ ديگر و ازجمله الفهرست ابن نديم كه معاصر وی بوده است، ديده نمی‌شود (نك‍ : آثار او در همين مقاله). شايد عبارتی كه ابوحيان در البصائر (1 / 541) دربارۀ علی بن ابی طالب (ع) از وی نقل كرده است، تذكره‌نويسان شيعی را بر آن داشته كه او را جزء شيعيان به شمار آورند. اگرچه بعضی از نشانه‌ها از جمله ارتباط وی با آل بويه (نك‍ : ابن نديم، همانجا) و نيز عنوان كتابی كه نجاشی به او نسبت داده (همانجا) می‌تواند شيعی بودن او را تا حدی تأييد كند.
نيای بزرگ ابن مراغی، وادعة بن عمروبن عامر، بزرگ قبيلۀ هَمْدان در يمن بود، اما بعدها فرزندان او به كوفه كوچيدند (نك‍ : ابن حزم، 394؛ سمعانی، 13 / 248- 249؛ مامقانی، 2 / 94، 3 / 30) و نسبت وادعی و همدانی وی نيز از همين جاست. با اينهمه درست نمی‌دانيم كه نسبت مراغی وی از كجا برخاسته و آيا نسبتی با مراغۀ آذربايجان دارد و يا از نام قبيلۀ مراغ كه به گونه‌ای با همدانيان خويشاوندی داشتند، گرفته شده است (نك‍ : سمعانی، 12 / 171؛ قس: كلبی، 2 / 508).
ابن مراغی بيشتر عمر خود را در بغداد گذراند و در آنجا از مجلس درس احمد بن قتيبه (ه‍ م) بهره برد و از او روايت كرد. وی شاگردانی نيز همچون محمد بن احمد محاملی داشته كه از وی حديث شنيده‌اند (خطيب، 2 / 152-153). مدتی نيز معلم عزالدوله بختيار بن معزالدوله بوده است (ابن نديم، همانجا). ظاهراً وی در بغداد با نحويان معروفی چون سيرافی و رمانی روابط دوستانه داشته (ابوحيان، اخلاق الوزيرين، 164؛ ياقوت، همانجا) و از اين رو می‌توان گفت كه وی در نحو بيشتر به مكتب بصره گرايش داشته است. اگرچه برخی او را با وجود كمی سن، نحويی بزرگ و سرشناس معرفی كرده‌اند (ابوحيان، الامتاع، 1 / 133-134؛ ياقوت، همانجا)، اما مسلماً وی همپايۀ سيرافی و رمانی نبوده است. ابوحيان (همانجا) ضمن ستايش از دانش گستردۀ او و نيز مهارتش در نويسندگی اين نكته را تأييد كرده است. منابع شيعی روايتهای او را مورد تصديق قرار داده‌اند (نك‍ : نجاشی، همانجا؛ قس: ابن داوود حلی، 302؛ علامۀ حلی، 80).
دربارۀ تاريخ وفات ابن مراغی اختلاف است: ابن جوزی (7 / 131-134) وفات او را در 376ق / 986م و سيوطی (1 / 70) در 371ق دانسته است و از ميان معاصران، سزگين (GAS, VIII / 181) سال 380ق را تخمين زده است.
برخی از آثار وی كه جز نامی از آنها برجای نمانده، عبارتند از: 1. الاستدراك لما اغفله الخليل (ابن نديم، همانجا)؛ 2. اسماء البلدان (حاجی خليفه، 1 / 87)؛ 3. البهجة، كه آن را به شيوۀ كتاب الكامل مبرد نوشته است (ابن نديم، همانجا)؛ 4. الخليلی فی الامامة؛ 5. ذكر المجاز من القرآن (نجاشی، همانجا)؛ 6. شرح كتاب الجمل، كه به «مراغی» ديگری هم نسبت داده شده است (قفطی، 3 / 83)؛ 7. كتاب الجزء؛ 8. مختار الاخبار (نجاشی، همانجا).

مآخذ

 ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی، المنتظم، حيدرآباد دكن، 1357ق؛ ابن حزم، علی بن احمد، جمهرة انساب العرب، بيروت، 1403ق / 1983م؛ ابن داوود حلی، حسن ابن علی، الرجال، به كوشش محدث ارموی، تهران، 1342ق؛ ابن نديم، الفهرست؛ ابوحيان توحيدی، علی بن محمد، اخلاق الوزيرين، به كوشش محمد تاويت طنجی، دمشق، 1385ق / 1965م؛ همو، الامتاع و المؤانسة، به كوشش احمد امين و احمد الزين، قاهره، 1939م؛ همو، البصائر و الذخائر، به كوشش ابراهيم كيلانی، دمشق، 1964م؛ حاجی خليفه، كشف؛ خطيب بغدادی، احمدبن علی، تاريخ بغداد، قاهره، 1349ق؛ سمعانی، عبدالكريم بن محمد، الانساب، حيدرآباد دكن، 1402ق / 1982م؛ سيوطی، بغية الوعاة، به كوشش محمد ابوالفضل ابراهيم، قاهره، 1384ق / 1964م؛ طنجی، محمدبن تاویت، تعليقات بر اخلاق الوزيرين (نك‍ : ابوحيان در همين مآخذ)؛ علامۀ حلی، حسن بن یوسف، خلاصة الاقوال، تهران، 1311ق؛ قفطی، علی بن یوسف، انباه الرواة، به كوشش محمد ابوالفضل ابراهيم، قاهره، 1374ق / 1955م؛ كلبی، هشام بن محمد، نسب معدّواليمن الكبير، به كوشش ناجی حسن، بيروت، 1408ق / 1988م؛ مامقانی، عبدالله، تنقيح المقال، نجف، 1350ق؛ نجاشی، احمدبن علی، رجال، به كوشش موسی شبيری زنجانی، قم، 1407ق؛ ياقوت، ادبا؛ نيز:

GAS.

عنایت‌الله فاتحی نژاد