ابن محلی

اِبْنِ مَحَلّی، ابوالعباس احمد بن عبدالله بن محمد بن عبدالله بن قاضی سجلماسی (967- مق‍ 8 رمضان 1022ق / 1560-12 اكتبر 1613م)، فقيه و صوفی. او در سجلماسه به دنيا آمد (وفرانی، 200، 208؛ كحاله، 1 / 300) و در كتاب خود به نام اصليت الخِرّيت خويشتن را به عباس بن عبدالمطلب، عموی پيامبر (ص) منتسب می‌سازد، ولی از وجه تسميۀ خاندانش به ابن محلی اظهار بی‌اطلاعی كرده، می‌افزايد كه خانواده‌اش در آن منطقه به اولاد قاضی و اولاد ابن‌اليسع شهرت دارند (وفرانی، 200-201؛ سلاوی 2(6) / 26). پدرش به قضا اشتغال داشت (EI2, S, 28) و خود وی پس از آموزشهای مقدماتی، در حدود 980ق / 1572م برای كسب دانش به فاس رفت و مدت 4 يا 5 سال در آنجا اقامت گزيد. سپس بر اثر حوادثی كه پيش آمد آنجا را ترك گفت و به باديه رفت. آنگاه پس از استقرار آرامش ديگر بار به فاس برگشت (وفرانی، 201-202).
ابن محلی در ابتدا صرفاً به فقه راغب بود (همو، 203) و در فاس از ابوالقاسم بن قاسم بن قاضی، ابوالعباس احمد قدومی، محمد بن عبدالله تلمسانی، ابن مجير، ابومحمد شقرون تلمسانی و در مصر نزد استادانی چون سنهوری، لقانی، طنانی و طه و ديگران دانش آموخت (ازهری، 27). در سفر باديه تحت تأثير و آموزش بعضی از شيوخ متصوفۀ زمان خود قرار گرفت و رغبتی به تصوف پيدا كرد و مدت 18 سال مصاحب محمد بن مبارك زُعری بود و در سلك اهل طريقت درآمد. از آن پس مردم دسته‌ دسته به زيارتش می‌رفتند، آوازۀ شهرتش در بلاد مختلف پيچيد و پيروانش رو به فزونی نهاد (وفرانی، 202، 203).
ابن محلی چون خود را مورد قبول مردم يافت به سوی جنوب مغرب رفت و مردم دعوت او را برای پاكسازی از مفاسد و بدعتها پذيرفتند. ديری نپاييد وی مدعی شد كه همان مهدی موعود است. آنگاه به عنوان دعوت مردم به جهاد، نامه‌هايی به رؤسای قبايل و بزرگان شهرها نوشت و آنان را به امر به معروف ترغيب كرد (همو، 205؛ امين، 2 / 149). چون از اقدام و سوءرفتار ابن منصور در العرائش با مسلمانان و واگذاری آن به كفار [اسپانياييها] آگاه شد، رو به سجلماسه گذاشت (وفرانی، 206-207) و مردم را به يك جنگ مقدس و مبارزه جهت سقوط زيدان بن احمد سعدی (فرمانروای مراكش) برانگيخت. نمايندۀ زيدان در سجلماسه به مقابلۀ او شتافت، ولی با وجود برتری عده‌اش، شكست خورد و ابن محلی وارد سجلماسه شد و قدرت و شوكتش فزونی گرفت (همو، 207). آنگاه به سوی مراكش رفت و آنجا را به تصرف خود درآورد و در حدود 1018ق / 1609م حكومت خود را اعلام كرد (امين، 2 / 150). سپس خزاين سلطنتی را بين مردم تقسيم كرد و نفوذ خود را گسترش داد (فانيان، 443).
از اين هنگام ابن محلی عبادت و صوفيگری را يك باره به بوتۀ فراموشی سپرد و درگير مبارزات شد (وفرانی، 207). زيدان برای دفع او به عالم و صوفی ديگری به نام يحيی بن عبدالله كه در ميان مريدان و پيروانش نفوذ كلام داشت و دستورهايش بی‌چون و چرا اجرا می‌شد، متوسل گرديد و از او كمك خواست. يحيی درخواست زيدان را پذيرفت و برای جنگ با ابن محلی حركت كرد. نبرد در دو منزلی مراكش درگرفت. در اين نبرد تيری به اين محلی اصابت كرد و كشته شد (همو، 208- 209؛ فانيان، همانجا) و سر او و چند تن ديگر از ياران و بزرگان لشكرش در دروازۀ مراكش به دار آويخته شد و 12 سال در آنجا ماند (وفرانی، همانجا)، تا آنكه آن را در مقبرۀ ابوالعباس سبتی در نزديكی مسجد جامع دفن كردند (مراكشی، 2 / 90). ابن محلی به زعم يارانش نمرد، بلكه غايب شد (وفرانی، همانجا). به گفتۀ سيد محمد مرتضی زبيدی حسينی او در اين حادثه نمرد، بلكه از آنجا گريخت و مدتی زنده بود تا اينكه در 1031ق / 1622م در حوالی سوس اقصی كشته شد (ازهری، 27-28).

آثـار

 1. اصليت الخِرّيت فی قطع بُلعوم العفريت، كه عذراء الوسائل وهودج الرسائل فی مرج الارج و نفحة الفرج الی سادة مصر وقادة العصر نيز نام دارد (بغدادی، هديه، 1 / 154، ايضاح، 1 / 91). اين كتاب متضمن خاطرات سفر دوم ابن محلی به حجاز است. دو نسخه از آن در قاهره نگهداری می‌شود (نك‍ : تيموريه، 3 / 270؛ خديويه، 4 / 281-282؛GAL, II / 616). 
2. منجنيق الصخور فی الرد علی اهل الفجور (وفرانی، 204؛ بغدادی، هديه، همانجا، ايضاح، 2 / 574). از اين اثر در مجموعه‌ای همراه با 2 رسالۀ خطی ديگر از ابن محلی به نام منجنيق الصخور لهدم بناء شيخ الغرور و رأس الفجور نيز ياد شده است (نك‍ : مجموعة مختارة، 1 / 60).
3. مهراس رؤوس الجهلة المبتدعة و مِدراس النكوس السفلة المنخدعة. يك نسخه از اين اثر در رباط موجود است (نك‍ : زركلی، 1 / 161).
چند اثر به نامهای الوضاح، القسطاس، الهودج، جواب الخروبی عن رسالته الشهيرة لابی عمرو القسطلی و جز آن (سلاوی، 6 / 33) نيز به او منسوب است.

مآخذ

 ازهری، محمد بشير ظافر، اليواقيت الثمينة فی اعيان مذهب عالم المدينة، مطبعة ملاجئی، 1324ق؛ امين، حسن، الموسوعة الاسلامية، بيروت، 1396ق / 1976م؛ بغدادی، هديه؛ همو، ايضاح؛ تيموريه، فهرست؛ خديويه، فهرست؛ زركلی، اعلام؛ سلاوی، احمدبن خالد، الاستقصا، به كوشش جعفر و محمد ناصری، دارالبيضاء، 1955م؛ كحاله، عمر رضا، معجم المؤلفين، بيروت، 1376ق؛ مجموعة مختارة لمخطوطات عربية نادرة، بيروت، 1407ق / 1986م؛ مراكشی، عباس بن ابراهیم، الاعلام بمن حل مراكش و اغمات من الاعلام، فاس، 1355ق / 1936م؛ وفرانی، محمد صغيربن حاج، نزهة الحادی باخبار ملوك القرن الحادی، به كوشش هوداس، رباط؛ نيز:

EI2 , S; Fagnan, E., Extraits inédits relatifs au Maghreb, Alger, 1924; GAL.

ابوالحسن دیانت