ابن لیون

اِبْنِ لِيون (لئون)، ابوعثمان سعد بن احمد ابن ابراهيم بن احمد تُجيبی (681-750ق / 1282- 1349م)، اديب و شاعر اندلسی كه در علوم حديث، فرائض، پزشكی و كشاورزی نيز دست داشته است. تبارش از لورقه بود، اما او خود در المریه زاده شد و تا پايان عمر نيز همانجا ماند (ابن قاضی مكناسی، 3 / 292). وی نزد استادی برجسته چون احمد بن عبدالنور ادب آموخت و مايه‌های اوليۀ تعليم و تربيتش را از او گرفت، نيز در محضر محمد بن احمد بن شعيب و محمد بن علی بن ابی‌العيش همدانی شاگردی كرد (همانجا). مدتی نيز به تحصيل پزشكی روی آورد و با اهل اين فن به گفت‌و‌شنود پرداخت، تا حدی كه در اين فن مهارت يافت (باباتنبكتی، 123)؛ اما دانسته نيست كه پزشكی را نزد چه استادانی آموخته است. ابن ليون در المريه مجلس تدريس داشت و شاگردان بسيار تربيت كرد. از جمله مشهورترين آنان بايد از لسان‌الدين ابن خطيب (مقری، 8 / 90) كه در آثارش از استاد خود بسيار ياد كرده است و نيز از ابن خاتمه، ابن مصادف و ابن حضرمی نام برد (ابن خطيب، الاحاطة، 1 / 210؛ ابن قاضی مكناسی، 3 / 294-295؛ بابا تنبكتی، همانجا). گفته‌اند كه دانشمندان و بزرگ‌زادگان برای تحصيل طب نزد او می‌رفته‌اند (بابا تنبكتی، همانجا). ابن ليون را به دينداری و نيك‌خويی ستوده‌اند. وی مردی گوشه‌گير بود و تا پايان عمر مجرد زيست و چون مردی عدالت‌خواه بود، برخی از قاضيان المريه او را به نيابت خود منصوب می‌كردند (همانجا؛ ابن قاضی مكناسی، 3 / 293؛ ابن خطيب، الكتيبة، 86). گفته شده است كه برخی، او را با سعد بن احمد تجيبی جيانی (د 722ق) خلط كرده‌اند (بابا تنبكتی، 124-125).
ابن ليون علاقۀ خاصی به گردآوری كتب، تصحيح و مقابلۀ آنها داشت. به همين سبب كتابخانۀ بزرگی فراهم آورد كه يكی از بهترين كتابخانه‌های المريه محسوب می‌شد. ابن حضرمی، يكی از شاگردانش، كه 30 سال نزد وی بوده و پاره‌ای از منظومه‌های او را در حديث و فرائض (علم تقسيم ارث) حفظ كرده بود، همواره از كتابخانۀ او استفاده می‌كرده است (همو، 123، 124). وی سرانجام در 70 سالگی به بيماری طاعون كه در المريه شيوع يافته بود، درگذشت (همو، 124).

آثـار

 ابن ليون يش از 100 كتاب و رساله در قالب نظم و نثر در زمينه‌های كشاورزی، پزشكی، حديث و فرائض پديد آورده كه بيشتر آنها از بين رفته است (ابن خطيب، اوصاف الناس، 48؛ مقری، 8 / 91). گفته‌اند كه در زمان ابن ليون، هيچ نويسنده‌ای به اندازۀ او پركار و صاحب اثر نبوده است (بابا تنبكتی، 123). آثار وی را می‌توان به دو دسته تقسيم كرد: آثاری كه به قلم خود اوست و نوشته‌هايی كه از ديگران اقتباس و تلخيص كرده و غالباً آنها را به نظم كشيده است. مهارت وی در تلخيص كتابها به حدی بود كه در مغرب به وی مثل می‌زدند (مقری، همانجا).
ظاهراً تنها اثر چاپی ابن ليون به گفتۀ زركلی (3 / 83)، النخبة العليا من ادب الدين و الدنيا ست كه تلخيصی از اثر ابوالحسن ماوَردی است. 

آثـار خطی

 1. ابداع المَلاحة و انهاء الرّجاحة فی اصول صناعة الفلاحة، ارجوزه‌ای است در كشاورزی، نسخه‌هايی از آن در غرناطه (نك‍ : GAL, S, II / 380) و رباط موجود است (واتسون، 349)؛ 2. الانالة العلمية من الرسالة العلمية فی طريقة الفقراء المتجردين من الصوفية، گزيده‌ای است از رسالۀ علی بن عبدالله ششتری در احوال صوفيان. ابن ليون افزون بر تلخيص اثر، قسمتهايی از آن را نيز تصحيح كرده است. نسخه‌ای از آن در رباط موجود است (علوش، 2(1) / 156) و زركلی نيز (همانجا)، نسخه‌ای از آن داشته است؛ 3. بُغية المؤانس من بهجة المجالس و انس المجالس، تلخيصی از كتاب بهجة المجالس ابن عبدالبر نمری (د 463ق) است كه در 737ق صورت گرفته است. نسخه‌های خطی آن در دارالكتب مصر (سيد، 1 / 110)، كتابخانۀ احمديۀ تونس (منصور، 28- 29) و قرويين فاس (فاسی، 3 / 343) بر جای مانده است؛ 4. لمح السحر من روح الشعر ودوح الشجر (روح الشحر)، گزيده كتاب روح الشعر، اثر محمد بن احمد بن جلاّب فهری است كه ابن ليون آن را در 20 فصل تنظيم كرده است. تاريخ خاتمۀ اين گزيده 739ق است. نسخه‌هايی از آن در كتابخانۀ احمديه دمشق (منصور، 103)، دارالكتب مصر (سيد، 2 / 279) و همچنين در آلمان (واگنر، I / 333-334) و كتابخانۀ صبيحيۀ سَلا (فهرس، 332) موجود است. 
غير از ارجوزۀ ابن ليون كه قبلاً ذكر آن رفت، نمونه‌هايی از شعرهای وی در منابع ذكر شده كه بيشتر آنها در زمينۀ پند و اندرز است؛ شعرهايی نيز در زمينۀ تشويق به آموختن دانش، نهی از كارهای ناپسند و اميد و توسل به پروردگار دارد. ابن قاضی مكناسی (3 / 295) دربارۀ شعر ابن ليون گفته است كه او شعر را خوب می‌شناخته، اما خود شاعر برجسته‌ای نبوده است. ابن ليون به شعرهای حلاّج، ابن خفاجه، ابن عريف و ابن عبدربه علاقه داشته است (مقری، 8 / 141-143). مقری سه اثر از آثار منظوم او را با نمونه‌هايی از اشعار وی آورده است؛ الابيات المهذبة فی المعانی المقربة، شعرهايی در زمينۀ پند و اندرز (نك‍ : مقری، 8 / 122-132)؛ انداء الديم فی الوصايا و الحكم (همو، 8 / 132-141). تأليف اين اثر در 721ق پايان يافته است؛ نصائح الاحباب و صحائح الآداب (همو، 8 / 91-122)، شامل 200 بيت از شعرهای پندآموز.
آثار ديگری كه به ابن ليون نسبت داده‌اند، عبارتند از: العماد فی علوم الاسناد (كتانی، 1 / 385)؛ مختصر كتاب السجلماسی در علم بديع (ابن قاضی مكناسی، 3 / 294)؛ مختصر كتاب الفصوص صاعد لغوی (همانجا)؛ منظومة فی علم التكسير (GAL, S, II / 380)؛ النثر العلمية، كه مقاله‌ای است عرفانی (همانجا). ظاهراً وی در زمينۀ پزشكی نيز نوشته‌هايی داشته (ابن خطيب، اوصاف الناس، 48) كه اثری از آنها بر جای نمانده است. 

مآخذ

 ابن خطيب، محمدبن عبدالله، الاحاطة، به كوشش محمد عبدالله عنان، قاهره، 1375ق / 1955م؛ همو، اوصاف الناس فی التواريخ و الصلات، به كوشش محمد كمال شبانه، مراكش، 1397ق / 1977م؛ همو، الكتيبة الكامنة، به كوشش احسان عباس، بيروت، 1383ق / 1963م؛ ابن قاضی مكناسی، احمدبن محمد، درة الحجال فی اسماء الرجال، به كوشش محمد احمدی ابوالنور، قاهره، 1391ق / 1971م؛ باباتنبكتی، احمدبن احمد، «نيل الابتهاج»، در حاشيۀ الديباج المذهب ابن فرحون، قاهره، 1351ق / 1932م؛ زركلی، اعلام؛ سيد، خطی؛ علوش، ی. ، فهرس المخطوطات العربية، رباط، 1374ق / 1954م؛ فاسی، محمد عابد، فهرس مخطوطات خزانة القرويين، مراكش، 1403ق / 1983م؛ فهرس الخزانة العلمية الصبيحية بسلا، به كوشش محمد حجی، كويت، 1406ق / 1985م؛ كتانی، عبدالحی، فهرس الفهارس، مراكش، 1346ق؛ مقری، احمدبن محمد، نفح الطيب، به كوشش محمد بقاعی، بيروت، 1406ق / 1986م؛ منصور، عبدالحفيظ، فهرس مخطوطات المكتبة الاحمدية بتونس، بيروت، 1388ق / 1969م؛ واتسون، اندريو، الابداع الزراعی، ترجمۀ احمد اشقر، به كوشش محمد نذير سنكری، حلب، 1985م؛ نيز:

GAL ,S; Wagner, Ewald, Verzeichnis der orientalischen Handschriften in Deutschland, Wiesbaden, 1976.

شهناز رازپوش