ابن لبان

اِبْنِ لَبّان، شمس‌الدين ابوعبدالله محمد بن احمد بن عبدالمؤمن اِسْعِردی دمشقی (679-24 يا 25 شوال 749ق / 1280-15 يا 16 ژانويۀ 1349م)، فقيه شافعی، محدث، صوفی، اديب و مفسر. او در دمشق به دنيا آمد و در همانجا نشأت يافت (يافعی، 4 / 333). مقدمات ادب را از شمس‌الدين محمد بن ابی الفتح آموخت و شاطبيه را نزد پدرش شهاب‌الدين خواند (يافعی، همانجا) و از ابوحفص ابن قواس، ابوالحسين يونينی و شرف‌الدين فزاری حديث شنيد (صفدی، 2 / 168؛ داوودی، 2 / 80). سپس به مصر رفت و از عبدالمؤمن بن خلف دِمياطی در قـاهره، عبدالرحمن بن عبدالقوی خثعمی در جيزه، علی بن احمد غَرّافی در اسكندريه و حسن بن عبدالكريم غماری سبط زيادة حديث شنيد (صفدی، همانجا؛ ابن‌رافع، 2 / 104). فقه را از جمال‌الدين شريشی، نجم‌الدين ابن‌رفعه، كمال‌الدين ابن زملكانی و صدرالدين ابن وكيل فراگرفت و همگی به او اجازۀ فتوا دادند (يافعی، همانجا). ابن لبان بر اثر آشنايی و مصاحبت با ياقوت حبشی شاذلی در اسكندريه (نك‍ : يوسفی، 339)، بدو گرايش يافت، و به دامادی وی درآمد (شعرانی، 2 / 20). او در مصر ابتدا در جامع عتيق مجالس درس و وعظ داشت و بر طريق شاذليه سخن می‌گفت (اسنوی، 2 / 370؛ ابن قاضی شهبه، 3 / 69). وی علاوه بر خطابت جامع اَفْرَم و سپس جامع آقسنقر ناصری، تدريس در مدرسۀ خشابيه را برعهده داشته است (اسنوی، همانجا؛ ابن دقماق، 13 / 205؛ ابن قاضی شهبه، 3 / 68). از شاگردان او در فقه و اصول ابن ام قاسم و تقی‌الدين محمد ابن ببائی را می‌توان نام برد (ابن قاضی شهبه، 3 / 93؛ ابن حجر، 2 / 139).
فردی مالكی به نام عبدالواحد ابن مغربی برضد ابن لبان اقامه دعوا كرده، مدعی شد كه او قائل به عدم حرمت سجود بر بت و تفضيل ياقوت حبشی بر بعضی از صحابه و غلو در حق اوست، ولی با وساطت چند تن از اميران، سلطان از قضات خواست كه به توبه دادن ابن لبان اكتفا كنند (يوسفی، همانجا). در 10 محرم 737ق / 19 اوت 1336م، بار ديگر ابن لبان به اتهام قول به حلول و اتحاد و غلو در عقايد قرمطی به محكمه احضار شد و به بعضی از موارد اتهام اعتراف نمود، اما با شفاعت برخی از بزرگان از قتل او صرف نظر شد، ولی از تبليغ منع گرديد (ابن كثير، 14 / 177؛ نيز نك‍ : ابن حجر، 5 / 60؛ مقريزی، 2(2) / 408). ابن لبان چند سال بعد، در 744ق / 1343م در آرامگاه شافعی در قرافه به تدريس پرداخت (حسينی، 149؛ اسنوی، همانجا) و سرانجام در اثر ابتلا به طاعون درگذشت (همانجا).
ابن لبان شعر نيز می‌سروده و يافعی اشعار او را ستوده است (3 / 334) و نمونه‌ای از اشعار وی توسط سبكی (9 / 95-96)، ابن اياس (1(1) / 527) و داوودی (2 / 82) نقل شده است. نقشبندی (ص 544) نسخه‌ای خطی را در موزۀ عراق معرفی كرده كه دربردارندۀ اشعاری از ابن لبان است. 
تنها اثر چاپ شدۀ ابن لبان رد معانی الآيات المتشابهات الی معانی الآيات المحكمات است كه در قاهره در مطبعة المحمودية و نيز در بيروت در 1328ق و بار ديگر به كوشش حافظ وهبه در استانبول در 1331ق / 1913م به چاپ رسيده است. همچنين از كتاب تفسير او كه گويا در اواخر عمر آن را شروع كرده و ناتمام مانده است (نك‍ : يافعی، همانجا) نسخه‌هايی در كتابخانه‌های سليمانيۀ استانبول و دارالكتب قاهره (GAL, S, II / 137؛ خديويه، 1 / 141) موجود است (برای نسخۀ خطی يك اجازه و يك فتوا از او، نك‍ : نموی، شم‍ 1588؛ GAL, S، همانجا؛ قس: كوپريلی، 2 / 309؛ برای ديگر آثار يافت نشدۀ وی، نك‍ : يافعی، همانجا؛ ابن حجر، 5 / 61).

مآخذ

 ابن اياس، محمدبن احمد، بدائع الزهور، به كوشش محمد مصطفی، قاهره، 1402ق / 1982م؛ ابن حجر عسقلانی، احمدبن علی، الدرر الكامنة، حيدرآباد دكن، 1396ق؛ ابن دقماق، ابراهيم بن محمد، ترجمان الزمان، نسخه عكسی موجود در كتابخانۀ مركز؛ ابن رافع سلامی، محمد، الوفيات، به كوشش صالح مهدی عباس و بشار عواد معروف، بيروت، 1982م؛ ابن قاضی شهبه، ابوبكربن احمد، طبقات الشافعية، حيدرآباد دكن، 1399ق / 1979م؛ ابن كثير، البداية؛ اسنوی، عبدالرحمن بن حسن، طبقات الشافعية؛ به كوشش عبدالله جبوری، بغداد، 1391ق؛ حسينی دمشقی، محمدبن علی، «ذيول العبر»، همراه با العبر ذهبی، به كوشش محمدسعيد زغلول، بيروت، 1405ق / 1985م؛ خديويه، فهرست؛ داوودی، محمدبن علی، طبقات المفسرين، بيروت، 1983م؛ سبكی، عبدالوهاب ابن علی، طبقات الشافعية الكبری، به كوشش محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره، 1384ق؛ شعرانی، عبدالوهاب بن احمد، لواقح الانوار، قاهره، 1954م؛ صفدی، خليل ابن ایبک، الوافی، به كوشش ددرينگ، استانبول، 1949م؛ كوپريلی، خطی؛ مقريزی، احمدبن علی، السلوك، به كوشش محمد مصطفی زياده، قاهره، 1942م؛ نقشبندی، اسامه ناصر وظمياء محمدعباس، مخطوطات الادب فی المتحف العراقی، كويت، 1985م؛ يافعی، عبدالله بن اسعد، مرآةالجنان، حيدرآباد دكن، 1390ق؛ يوسفی، موسی بن محمد، نزهة الناظر، به كوشش احمد حطیط، بيروت، 1986م؛ نيز:

GAL, S; Nemoy, L., Arabic Manuscripts in the Yale University, New Haven, 1956.

محمدهادی مؤذن جامی