ابن کنان

اِبْنِ كَنّان، محمد بن عيسی بن محمود بن محمد بن كنان صالحی دمشقی خلوتی (1074-1153ق / 1663-1740م)، مشهور به ابن زين التقاه (يا ابن زين الثقاة)، تاريخ‌نگار حنبلی كه به تصوف نيز گرايش داشت. وی در دمشق زاده شد. پدرش عيسی كه او نيز به ابن كنان شهره بود، از فقيهان و دانشمندان و عارفان حنبلی دمشق به شمار می‌آمد. عيسی در شهرهای مختلف دنيای اسلام به سياحت پرداخت و سرانجام در زادگاه خود در 1093ق / 1682م درگذشت. محمد بن عيسی نخست نزد پدر و سپس نزد گروهی از دانشمندان دمشق چون شيخ خليل موصلی به شاگردی پرداخت. وی نزد شيخ خليل بخشی از كتاب جمع الجوامع در اصول فقه و الرسالة الاندلسية در عروض را فراگرفت. از حوادث زندگی او بيش از اين چيزی دانسته نيست، جز آنكه سفری به حج رفت و در مدينه با شيخ ابراهيم بن حسن كورانی ديدار داشت و نزد او حديث آموخت. ابن كنان پس از درگذشت پدر به پيشوايی طريقت وی رسيد و تا پايان زندگی اين سمت را حفظ كرد. ابن كنان سرانجام در دمشق درگذشت و در دامنۀ كوه قاسيون در صالحيه در گورستانی كه مدفن دانشمندان بود، به خاك سپرده شد. بعد از او پيشوايی فرقه به فرزندش شيخ محمد سعيد رسيد (مرادی، 4 / 85-86؛ غزی، 279-280). مسلم است كه ابن كنان بر مذهب حنبلی بوده، امّا اشتباه ناسخان كه گاهی حنبلی را حنفی نوشته‌اند، دسته‌ای از محققان معاصر را به ترديد انداخته و او را حنفی خوانده‌اند (برای نمونه، نك‍ : آلوارت، IX / 86؛ ظاهريه، 2 / 50). 
ابن كنان در دانشها و رشته‌های گوناگون تبحر داشت، به اين سبب آثارش از تنوع گسترده‌ای برخوردار است، ولی تخصص اصلی او در تاريخ است. وی يكی از تأليفات خود را به حوادث روزانه اختصاص داد و در ضمن آن وفيات دانشمندان هر دوره را آورد و شرح حالی بدان افزود (مرادی، همانجا). آثار ديگر او در زمينۀ بلاغت، نحو، كشاورزی و چند رشتۀ ديگر است. 
برجسته‌ترين آثار ابن كنان به اين شرح است: 1. المروج السندسية الفسيحة فی تلخيص تاريخ الصالحية. اين كتاب به تصحيح محمد دهمان در دمشق (1366ق / 1947م) چاپ شد. نسخۀ خطی آن به خط مؤلف نيز موجود است (منجد، 344؛ فهرست الكتب، 273)؛ 2. الحوادث اليومية من تاريخ احدی عشر والف وميّة. اين كتاب دو جلدی شامل حوادث تاريخی است كه به صورت روزانه مرتب شده‌اند، جلد نخست از محرم 1111 تا آخر 1134 و جلد دوم از آغاز 1135 تا آخر ربيع‌الثانی 1153 را در‌بر می‌گيرد. نسخه‌هايی از آن در دست است ( آلوارت، IX / 86-87)؛ 3. المعانی المرضية علی الشمعة المضية (همان، VI / 163-164)؛ 4. رسالة الاشباه برفع الاشتباه. اين كتاب در مباحث نحوی است (همان، VI / 199)؛ 5. حدائق الياسمين فی ذكر قوانين الخلفاء و السلاطين. اين كتاب به القاب و عناوين سلاطين و خلفای پيشين يا اصطلاحات ديوانی و رسوم بر نهادۀ آنان می‌پردازد. نسخه‌هايی از آن در دست است (همان، V / 125-126؛ فهرس مخطوطات، 1 / 103-104)؛ 6. المواكب الاسلامية فی الممالك و المحاسن الشامية، دربارۀ مدارس و خانقاهها و مطالبی از اينگونه است (همان، 1 / 167- 168)؛ 7. الدّر المنضد فی ذكر اصحاب الامام احمد. اين كتاب گزيده‌ای از كتاب المنهج الاحمد فی تراجم اصحاب الامام احمد است كه ابن كنان آن را ترتيب داده، نسخه‌ای از آن در كتابخانۀ احمديۀ حلب موجود است (منجد، 343؛ سيد، 2(2) / 57)؛ 8. الرسالة المشتملة علی انواع البديع فی البسملة، چند نسخه از آن در دست است. اين كتاب در تفسير و بلاغت است (ظاهريه، 2 / 50؛ تيموريه، 1 / 97؛ آلوارت، VI / 416)؛ 9. الاكتفاء فی ذكر مصطلح الملوك و الخلفاء (همان، VI / 126-127)؛ 10. المحاسن المرضية فی شرح منظومة البديعية، از اين كتاب نسخۀ دستنويس مؤلف كه در 1136ق نگارش يافته، برجای مانده است (همان، VI / 453)؛ 11. زين‌الربيع فی علم المعانی و البيان و البديع، نسخه‌ای از آن را آلوارت معرفی كرده است (VI / 403)؛ 12. الانوار المبتهجة علی منظومة المنفرجة. اين كتاب در شرح قصيدۀ «منفرجه» اثر ابوحامد غزالی است (همان، VI / 605-606)؛ 13. الزهور البهيّة فی شرح رسالة الاصول الفقهية، در شرح رسالة الاصول منسوب به شيخ جمال‌الدين يوسف مقدسی (همان، IV / 36)؛ 14. كتاب الرّسالة المفردة فی اربعين حديثاً مسندة (همان، II / 238-239)؛ 15. زهر البان فی نعوت الحيوان، اين كتاب گزيدۀ اثر ديگری است (همان، V / 465-466)؛ 16. البيان و الصراحة بتلخيص كتاب الملاحة فی علم الفلاحة، گزيده‌ای از كتاب الملاحة فی معرفة الفلاحة اثر رضی غزی است كه در چند فصل تدوين گرديده است (همان، V / 488-489).

مآخذ

تيموريه، فهرست؛ سيد، فؤاد، فهرس المخطوطات المصوّرة ( التاريخ)، قاهره، 1957م؛ ظاهريه، خطی (علوم قرآنی)، خيمی؛ غزی عامری، محمدبن محمد، النعت الاكمل، به كوشش محمد مطيع حافظ و نزار اباظه، دمشق، 1402ق / 1982م؛ فهرست الكتب العربية المحفوظة بدار الكتب الشرقية فی طوكيو، توكيو، 1405ق / 1985م؛ فهرس المخطوطات المصورة، كويت، 1986م؛ مرادی، محمد خليل، سلك الدُّرر فی اعيان القرن الثانی عشر، بغداد، 1301ق؛ منجد، صلاح‌الدين، معجم المورخين الدمشقيين، بيروت، 1398ق؛ نيز: 

Ahlwardt.

سیدعلی آل داود