ابن کال

اِبْنِ كال، ابوعبدالله محمد بن محمد بن هارون بزّاز حِلّی (ذيحجۀ 515 - ذيحجۀ 597 / فوريۀ 1122-سپتامبر 1201)، مقری، محدّث و مفسّر امامی. شهرت او در برخی از منابع (مثلاً ورام، 1 / 23؛ ذهبی، العبر، 3 / 120؛ قس: ابن نقطه، 1 / 213) به صورت «ابن الكيال» و گاه به شكلهاي محرّف «ابن الكمال» و «ابن الكامل» ضبط شده است (نك‍ : ابن طاووس، 595؛ ذهبی، تذكرة، 4 / 1348؛ دربارۀ صورتهای گوناگون كلمه، نيز نك‍ : آقابزرگ، 287- 288). از آنجا كه وی برای گذران زندگی به پيشۀ بزازی می‌پرداخته به «بزاز» نيز شهرت يافته است (ذهبی، المختصر، 70). در منابع قديم‌تر به مذهب او اشاره‌ای نرفته است، اما برخی منابع متأخر شيعی او را در زمرۀ اماميه شمرده‌اند، و قراينی بر اين امر گواهی دارد (مثلاً نك‍ : حرعاملی، 2 / 311؛ قس: كتاب سليم بن قيس، 63). وی در بغداد به دنيا آمد و در حلّه پرورش يافت. سپس برای كسب علم به بغداد بازگشت و در آنجا از ابوالعلاء همدانی، ابوالكرم شهرزوری، سبط خياط ودَعوان بن علی جُبّی قرائت آموخت و از جمعی از مشايخ استماع حديث كرد. پس از آن به حلّه بازگشت و به تعليم قرائت و حديث پرداخت (منذری، 1 / 403-404؛ ابن ساعی، 9 / 72؛ ذهبی، المختصر، همانجا). ابن كال همچنين در موصل از يحيی بن سعدون قرطبی قرائت و حديث فراگرفت (منذری، ذهبی، همانجاها). علاوه بر اينها، از نظام الشرف ابوالحسن عريضی، علی بن عبدالسيد بن صباغ و فضل بن سهل اسفراينی نيز استفاده كرده است (كتاب سليم بن قيس، ورام، منذری، همانجاها).
از جمله شاگردان و راويان وی ورام بن ابی فراس، ابوالحسن علی بن خياط، شريف محمد بن عمر داعی و ابن دبيثی را می‌توان نام برد. شخص اخير ابن كال را در واسط و حلّه ملاقات كرده و قرائات دهگانه را نزد وی خوانده است (ذهبی، المختصر، همانجا؛ ابن جزری، النشر، 1 / 92؛ صاحب معالم، 106 / 23؛ قس: ذهبی، معرفة، 2 / 453). وی همچنين از مشايخِ اجازۀ محمد بن جعفر مشهدی بوده است (صاحب معالم، همانجا). ابن كال به عنوان حلقه‌ای مؤثر در سلسلۀ انتقال قرائات جای دارد. او افزون بر قرائات مشهور به قرائات شاذ نيز توجه داشته است (ذهبی، معرفة، همانجا؛ ابن جزری، غاية، 2 / 256).
در اجازۀ صاحب معالم (همانجا) نام 3 اثر از او آمده است كه نسخه‌ای از آنها در دست نيست: مختصر التبيان فی تفسير القرآن، متشابه القرآن، اللحن الخفی و اللحن الجلی. ابن كال سرانجام در حلّه وفات يافت (ذهبی، المختصر، همانجا). 

مآخذ

 آقابزرگ، طبقات اعلام الشيعة، قرن 6، به كوشش علی نقی منزوی، بيروت، 1392ق / 1972م؛ ابن جزری، محمدبن محمد، غاية النهاية فی طبقات القراء، به كوشش گ. برگشترسر، قاهره، 1351ق / 1932م؛ همو، النشر، به كوشش علی محمد ضباع، قاهره، كتابخانۀ مصطفی محمد؛ ابن ساعی، علی بن انجب، الجامع المختصر، به كوشش مصطفی جواد، بغداد، 1353ق / 1934م؛ ابن طاووس، علی بن موسی، التحصين، به كوشش محمد انصاری، بيروت، 1410ق / 1989م؛ ابن نقطه، محمدبن عبدالغنی، الاستدراك، نسخۀ عكسی موجود در كتابخانۀ مركز؛ حر عاملی، محمدبن حسن، امل الآمل، به كوشش احمد حسينی، بغداد، 1385ق؛ ذهبی، محمدبن احمد، تذكرة الحفاظ، حيدرآباد دكن، 1333-1334ق؛ همو، العبر، به كوشش محمد سعيد زغلول، بيروت، 1405ق / 1985م؛ همو، المختصر المحتاج اليه من تاريخ ابن دبيثی، بيروت، 1405ق / 1985م؛ همو، معرفة القراء الكبار، به كوشش محمد سيد جاد الحق، قاهره، 1387ق / 1967م؛ صاحب معالم، حسن بن زین‌الدین، «الاجازة الكبيرة»، بحارالانوار مجلسی، بيروت، 1403ق / 1983م؛ کتاب سلیم بن قیس، به کوشش علوی حسنی نجفی، بیروت، 1400 ق / 1980 م؛ منذری، عبدالعظيم بن عبدالقوی، التكملة لوفيات النقلة، به كوشش بشار عواد معروف، بيروت، 1405ق / 1984م؛ ورام بن ابی فراس، تنبيه الخواطر، قم، چاپخانۀ علميه. 

بخش فقه، علوم قرآنی و حدیث