ابن قولویه

اِبْنِ قولويه، ابوالقاسم جعفر بن محمد بن جعفر قمی (د 368 يا 369ق / 979 يا 980م)، محدث و فقيه امامی. از جزئيات زندگی وی اطلاع چندانی در دست نيست؛ اما از آنجا كه سعد بن عبدالله اشعری (د 299 يا 301ق)، از مشايخ قم، در شمار نخستين استادان او بوده، و به قراين ديگر می‌توان گفت كه وی در قم آغاز به تحصيل كرده است (نك‍ : نجاشی، 1 / 305، قس: 1 / 403-404). ابن قولويه برای فراگيری حديث مسافرتهايی به نقاط مختلف داشته كه از آن ميان در اسناد روايات نام نقاطی چون ری، عسكر مُكرَم (در خوزستان) و مصر ياد شده است (ابن قولويه، 52، 253؛ نجاشی، 1 / 310). به گفتۀ راوندی (ص 72) وی در 337ق (سال بازگرداندن حجر الاسود به مكه توسط قرامطه) يا 339ق (نك‍ : مسعودی، 346)، به قصد رفتن به حج وارد بغداد شد، ولی ظاهراً بيماری او را از ادامۀ سفر بازداشت و ناچار در همانجا سكنی گزيد. احتمال می‌رود كه وی پيش‌تر نيز به عراق آمده باشد، زيرا شماری از استادان عراقی او پيش از اين تاريخ درگذشته بودند. ابن قولويه از مشايخ بسياری بهره برده كه از آن ميان می‌توان احمد بن ادريس قمی، علی ابن بابويۀ قمی، ابن وليد قمی، ابن عُقده، محمد بن يعقوب كُلينی، ابوعمرو كَشّی، عبدالعزيز بن يحيی جَلودی، ابن همام اسكافی و همچنين پدرش محمد و برادرش علی را نام برد (نك‍ : ابن قولويه، 10-12، 21، 29، 250؛ نجاشی، 2 / 59، 387؛ ابن شهر آشوب، 30؛ برای ديگر مشايخ وی، نك‍ : ابن قولويه، نجاشی، جم‍؛ ابن شاذان، 160؛ طوسی، الفهرست، 31). وی همچنين از طريق مكاتبه نائل به دريافت اجازه از ابن ابی عقيل عُمانی گشت (نجاشی، 1 / 154).
از راويان ابن قولويه اينان را می‌توان نام برد: ابن عبدون، ابن عياش جوهری، حسين بن عبيدالله غضائری، شيخ مفيد، محمد بن علی ابن بابويه، ابن شاذان قمی، ابن نوح سيرافی و سرانجام هارون بن موسی تَلّعُكبری كه ابن قولويه نيز از وی استفاده كرده است (نك‍ : ابن قولويه، 185، 259-260؛ ابن بابويه، 33؛ غضائری، 97؛ مفيد، امالی، 9، جم‍؛ ابن شاذان، همانجا؛ نجاشی، 1 / 305، 403، 2 / 236؛ طوسی، رجال، 458؛ همو، الفهرست، 64؛ ذهبی، 393-394). در مورد وثاقت وی بايد گفت كه شيخ مفيد از او تعبير به صدوق كرده (نك‍ : نجاشی، 2 / 422) و نجاشی (1 / 305) و طوسی ( الفهرست، 42) وی را توثيق كرده‌اند. ابن قولويه در بغداد وفات يافت و در كاظمين مدفون گرديد (نک‍ : مجلسی، 104 / 19؛ قس: افندی،6 / 32، كه قبر وی را در قم می‌داند). از بازماندگان وی تنها پسرش ابواحمد عبدالعزيز را می‌شناسيم كه از راويان حديث بوده است (نک‍ : طوسی، امالی، 2 / 300).
ابن قولويه دارای تأليفاتی در حديث و فقه بوده كه مشهورترين آنها كامل الزيارات است و در 1356ق در نجف به كوشش عبدالحسين امينی به چاپ رسيده است. اين كتاب كه يكی از مهم‌ترين منابع اماميه در زيارات است، به نوبۀ خود مورد استفادۀ شيخ مفيد در المزار (جم‍‌ ) و ديگران قرار گرفته است. در سده‌های اخير كامل الزيارات به عنوان يك منبع رجالی نيز مطرح شده و مورد استفادۀ برخی از رجال‌شناسان امامی قرار گرفته است (نك‍ : حر عاملی، 20 / 68؛ نوری، 3 / 522-523؛ خویی، 1 / 50، جم‍‌ ). از ديگر آثار ابن قولويه كه امروزه نشانی از آنها در دست نيست، می‌توان الاربعين، تاريخ الشهور و الحوادث فيها، الحج، الشهادات، الصداق، الصلاة، الفطرة، القضاء و ادب الحكام، قيام الليل و النوادر را نام برد (نجاشی، 1 / 306؛ طوسی، الفهرست، 42؛ ابن شهر آشوب، 30). همچنين طوسی (همانجا) از كتابی با تعبير فهرست مارواه من الكتب و الاصول ياد می‌كند كه ظاهراً مورد استفادۀ خود وی در فهرست و نجاشی در رجال (جم‍ ‌) قرار گرفته است. وی اثری نيز با عنوان العدد فی شهر رمضان داشته كه در آن نظر خود را دربارۀ عدم نقصان ماه رمضان بيان كرده است (نك‍ : نجاشی، همانجا؛ ابن طاووس، 5-6). ابن داوود قمی (ه‍ م) رديه‌ای بر اين كتاب نوشته كه خود انگيزۀ نوشتن كتاب الرد علی ابن داود فی عدد شهر رمضان از جانب ابن قولويه بوده است (نك‍ : نجاشی، 1 / 306، 2 / 305). گفتنی است كه گزيده‌ای از يكی از آثار ابن قولويه در مستطرفات السرائر ابن ادريس (صص 141-147) برجای مانده است. 

مآخذ

 ابن ادريس، محمدبن احمد، مستطرفات السرائر، قم، 1408ق / 1987م؛ ابن بابويه، محمدبن علی، فضائل الاشهر الثلاثة، به كوشش غلامرضا عرفانيان، نجف، 1396ق؛ ابن شاذان، محمدبن احمد، مائة منقبة، قم، 1407ق؛ ابن شهر آشوب، محمدابن علی، معالم العلماء، به كوشش محمد صادق بحرالعلوم، نجف، 1380ق / 1961م؛ ابن طاووس، علی بن موسی، اقبال الاعمال، تهران، 1390ق؛ ابن قولويه، جعفربن محمد، كامل الزيارات، به كوشش عبدالحسين امينی، نجف، 1356ق؛ افندی، عبدالله، رياض العلماء، به كوشش احمد حسينی، قم، 1401ق؛ حرعاملی، محمدبن حسن، وسائل الشيعة، به كوشش محمد رازی، تهران، 1377-1380ق؛ خويی، ابوالقاسم، معجم رجال الحديث، بيروت، 1403ق / 1983م؛ ذهبی، محمدبن احمد، تاريخ الاسلام، سالهای 351-380ق، به كوشش عمر عبدالسلام تدمری، بيروت، 1409ق / 1989م؛ راوندی، قطب الدين، الخرائج و الجرائح، بمبئی، 1301ق؛ طوسی، محمدبن حسن، امالی، بغداد، 1384ق / 1964م؛ همو، رجال، به كوشش محمدصادق بحرالعلوم، نجف، 1381ق / 1961م؛ همو، الفهرست، به كوشش محمدصادق بحرالعلوم، نجف، كتابخانۀ مرتضويه؛ غضائری، حسين بن عبیدالله، تكملة رسالة آل اعين، به كوشش محمد علی موحد ابطحی، اصفهان، 1399ق؛ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بيروت، 1403ق / 1983م؛ مسعودی، التنبيه و الاشراف، قاهره، 1357ق / 1938م؛ مفيد، محمدبن محمد، الامالی، به كوشش حسين استاد ولی و علی اكبر غفاری، قم، 1403ق؛ همو، المزار، قم، 1409ق؛ نجاشی، احمدبن علی، رجال، به كوشش محمد جواد نايينی، بيروت، 1408ق؛ نوری، حسين، مستدرك الوسائل، تهران، 1318-1321ق .

حسن انصاری