ابن قوطیه

اِبْنِ قوطيّه، ابوبكر محمد بن عمر بن عبدالعزيز (د 367ق / 978م)، مورخ، اديب، لغوی، شاعر و فقيه مالكی اندلسی. نسب او به جده‌اش قوطيه نوۀ غيطشه آخرين پادشاه قوط (ظاهراً معرب گت) می‌رسد (ابن عبدالمنعم، 6). بدين ترتيب ابن قوطيه از طرف مادر اندلسی است و از طرف پدر عرب، چرا كه قوطيه با عيسی بن مزاحم، از موالی عبدالعزيز خليفۀ اموی، ازدواج كرده بود. ماجرای اين ازدواج را خود ابن قوطيه در كتاب تاريخ افتتاح الاندلس (صص 29، 30-32) شرح داده است. البته به روايتی كه خالی از افسانه به نظر نمی‌رسد، طايفۀ قوط از نژاد قوط بن حام بن نوح بود كه از روزگار ابراهيم (ع) در اندلس می‌زيست (ياقوت، ادبا، 17 / 275-276). آنچه قطعی به نظر می‌رسد، اينكه خانوادۀ ابن قوطيه در اشبيليه زندگی می‌كرد و خود او در قرطبه به سر می‌برد (ابن فرضی، 2 / 78؛ قاضی عياض، 4 / 554).
تاريخ و محل تولد ابن قوطيه كاملاً روشن نيست. اگر گفتۀ ابن كثير (11 / 188) راست باشد كه وی هنگام مرگ متجاوز از 80 سال داشت، می‌توان حدس زد كه در حدود 285ق / 898م زاده شده باشد. ابن خلكان (4 / 368) تصريح می‌كند كه او در قرطبه زاده شد و احتمالاً پس از آن به اشبيليه رفت و سپس به قرطبه بازگشت، هر چند ياقوت (بلدان، 3 / 512) می‌نويسد كه ابن قوطيه در طوطالقه (شهری در اندلس) زاده شد، اما درست به نظر نمی‌رسد و احتمالاً شخص مورد اشارۀ ياقوت فرد ديگری است. 
در ميان مشايخ وی در اشبيليه می‌‌توان از محمد بن عبدالله بن قون (همو، ادبا، 17 / 275: عبدالله بن الفرق؛ ابن خلكان، همانجا: عبدالله بن قوق)، حسن بن عبدالله زبيری (ابن خلكان، همانجا: زبيدی)، سعيد بن جابر و علی بن ابی شيبه و در قرطبه از طاهربن عبدالعزيز، ابن ابی‌الوليد اعرج، محمد بن عبدالوهاب بن مغيث، محمد بن عمر بن لبابه، عمر بن حفص بن ابی تمام، اسلم بن عبدالعزيز، احمد بن خالد، محمد بن مِسوَر، محمد بن عبدالملك بن ايمن، عبدالله بن يونس، احمد بن بشر اغبس و قاسم بن اصبغ نام برد (ابن فرضی، 2 / 78- 79).
ابن قوطيه از عالمان بنام اندلس و به‌ويژه قرطبه به شمار می‌رفت. در غالب علوم متداول آن روزگار مانند فقه، حديث، تاريخ، لغت و ادب و نحو از مهارت بسياری برخوردار بود. با اينكه فقيه و از حافظان حديث بود، اما در حديث و فقه متكی به ضوابط خاصی نبود و از اصول معينی پيروی نمی‌كرد. از اين رو مطالبی كه از او شنيده می‌شد، حمل بر معنی می‌شد، نه لفظ. بدين جهت است كه گفته‌اند مطالب عرضه شده از او در زمينۀ فقه و حديث دارای روش درست و مضبوط و قانونمندی نيست (همانجا). اينكه گفته شده كه وی در حديث دست می‌برد (قاضی عياض، همانجا)، احتمالاً به دليل تسامح او در نقل حديث بوده است. افزون بر تسامح در حديث، ظاهراً در فقه نيز چنين بوده است. اينكه گفته شده وی، به رغم مالكی بودن، تعصب خاصی نسبت به فرقه‌ای نداشت (پالنثيا، 203)، نشانۀ وسعت مشرب وی در فقه است. 
ابن قوطيه شعر نيز می‌سرود. شعرهايش را نيك و دارای قالب ومحتوای درست وصف كرده‌اند، هرچند كه سرانجام از شعر و شاعری دست كشيد (قاضی عياض، همانجا). نمونه‌هايی از اشعارش را ابن خاقان (ص 59)، ياقوت ( ادبا، 17 / 276-277)، ابن فضل‌الله (11 / 378)، سيوطی (1 / 198) و ديگران آورده‌اند، در لغت‌دانی چندان شهره بود كه چون ابوعلی قالی بغدادی به اندلس آمد و خليفه المستنصر حكم بن عبدالرحمن نظر او را در مورد داناترين فرد اندلس در لغت جويا شد، وی ابن قوطيه را معرفی كرد و احتمالاً به همين دليل ابوعلی او را تعظيم و تكريم بسيار می‌كرد (ثعالبی، 2 / 64؛ ياقوت، ادبا، 17 / 273). از اين رو او را امام در لغت خوانده‌اند.
كتاب تصاريف الافعال او كه امروز در دست است، در همين علم است. به طور كلی او از پيشگامان تأليف در اين زمينه است. كتاب تصاريف او چندان اهميت دارد كه ثعالبی (همانجا) گويد تا آن روزگار كسی در صرف مانند آن كتاب ننوشته است و به گفتۀ ياقوت ( ادبا، 17 / 275) اين كتاب نخستين تصنيف در اين موضوع است. ابن طريف، نحوی مشهور و يكی از شاگردان او، مطالبی بر آن كتاب افزوده كه آن را مفيدتر كرده است (حميدی، 1 / 642). ابوالقاسم علی ابن جعفر سعدی معروف به ابن قطاع نيز تصاريف را تهذيب كرده و پيراسته است (ابن شاكر، 12 / 121). اين تهذيب به نام كتاب الافعال در 1360-1364ق در 3 جلد در حيدرآباد و نيز در 1403ق در بيروت چاپ شده است. اينكه ادب‌شناسان عصر او و روزگاران بعد توجه زيادی به آن كتاب كرده و از آراء آن بهره گرفته‌اند، نشانۀ اهميت كتاب است. تصاريف الافعال ابن قوطيه در 1894م به كوشش گويدی در ليدن و در 1952 و 1958م به كوشش علی راتب و علی فوده در مصر، چاپ شده است. 
با اينهمه، شهرت عمدۀ ابن قوطيه مربوط می‌شود به اثر بزرگ او تاريخ افتتاح الاندلس. اين اثر كم حجم، كه تاريخ اندلس را از آغاز گشوده شدنش به دست مسلمانان در 93ق / 712م تا زمان فرمانروايی امير عبدالرحمن در 299ق / 912م به اختصار دربرگرفته، از اهميت ويژه‌ای برخوردار بوده و همواره مورد استفادۀ محققان غربی و پژوهشگران مسلمان قرار گرفته است. هر چند در اينكه كتاب را ابن قوطيه شخصاً نوشته باشد، محل ترديد است. ترديد از آنجا ناشی شده كه كتاب با جملۀ: «اخبرنا ابوبكر محمدبن عبدالعزيز قال ...» آغاز می‌شود و ادامه پيدا می‌كند و اين، حكايت از آن دارد كه كتاب به انشای ابوبكر نيست. اينكه ابن فرضی، شاگرد ابن قوطيه، اين كتاب را به او نسبت نداده، مؤيد اين نظر است. احتمالاً كتاب را ابن قوطيه املا كرده و يكی از شاگردان و يا دوستانش آن را نوشته است. چنانكه ريبرا مترجم كتاب به زبان اسپانيايی نيز چنين احتمال داده است (پالنثيا، 203).
ابن قوطيه در اين كتاب، تعصب ملی و قومی و حتی تفاخر به شاهزاده بودنش را، با ستايشهايی كه از پادشاهان قوط می‌كند، نشان می‌دهد (ص 29؛ شكعه، 616). از اينكه وی گاه از افسانه‌ها و داستانهای عاميانه‌ای چون كشتن اسيران اندلسی به امر طارق بن زياد و پختن و خوردن گوشت آنان به منظور ارعاب مردم بومی (ص 35) استفاده می‌كند، احتمالاً تحت‌تأثير عصبيت ملی بوده است. شايان توجه است كه ابن قوطيه در اين كتاب (ص 82) از خوابی خبر می‌دهد كه در آن تعبير روشنی از محو شدن اسلام در اندلس و چيرگی مسيحيان بر آن سرزمين شده است. اين كتاب در 1856 و 1867م در پاريس، در 1868م در مادريد، در 1957م به كوشش عبدالله انيس طباع در بيروت و نيز در 1982م به كوشش ابراهيم ابياری در بيروت چاپ شده است. نيز در 1889م قسمتی از آن به وسيلۀ اُ. هودا در پاريس انتشار يافته و در 1926م ريبرا آن را به اسپانيايی ترجمه و در مادريد چاپ كرده است. 

افزون بر دو كتاب ياد شده، دو اثر ديگر نيز با عنوان المقصور و الممدود و شرح رسالة ادب الكاتب (= الكتاب، كه شرحی است بر مقدمۀ ادب الكاتب ابن قتيبه) به ابن قوطيه منسوب است (GAS, IX / 222).
دانشمندان بسياری از محضر درس ابن قوطيه استفاده كرده و از او حديث و فقه و ادب آموخته و نقل كرده‌اند كه می‌توان از آن ميان به ابن فرضی (2 / 79؛ قس: ذهبی، 16 / 220)، قاضی ابوالحزم (حميدی، 1 / 129)، يحيی بن هذيل قرطبی، ابوالقاسم ابن عريف قرطبی (فروخ، 4 / 309، 312) و ابوبكر محمد بن هشام قيسی مصحفی (ابن ابار، 1 / 381) اشاره كرد. كسانی چون محمد بن حسن زبيدی اندلسی در كتاب طبقات النحويين و اللغويين، ابن حبان قرطبی در جاهای متعدد كتاب المقتبس، بكری در كتاب فصل المقال و سيوطی در بُغية الوعاة از آراء تاريخی و ادبی او سود جسته‌اند.
ابن قوطيه در اواخر عمر بيشتر به زهد و عبادت گرايش يافت و حتی از زندگی اجتماعی دست كشيد و به انزوا گراييد و در مزرعه‌ای در دامنۀ كوهی پيرامون قرطبه به عبادت پرداخت (نك‍ : ثعالبی، همانجا؛ ياقوت، ادبا، همانجا). پس از مرگ وی بنا به وصيتش جعفر بن عون‌الله بر او نماز گزارد و در مقبرۀ قريش مدفون گرديد (ابن فرضی، همانجا).

مآخذ

 ابن ابار، محمدبن عبدالله، التكملة لكتاب الصلة، به كوشش عزت عطار حسينی، 1375ق؛ ابن خاقان، فتح، مطمح الانفس، قسطنطنيه، 1302ق؛ ابن خلكان، وفيات؛ ابن شاكر كتبی، محمد، عيون التواريخ، به كوشش فيصل سامر، بغداد، 1977م؛ ابن عبدالمنعم، محمدبن عبدالله، صفة جزيرة الاندلس، به كوشش لوی پرووانسال، قاهره، 1937م؛ ابن فرضی، عبدالله بن محمد، تاريخ العلماء، به كوشش عزت عطار حسينی، قاهره، 1954م؛ ابن فضل‌الله عمری، احمدبن یحیی، مسالك الابصار، نسخۀ خطی كتابخانۀ احمد ثالث استانبول، شم‍ 2797؛ ابن قوطيه، محمدبن عمر، تاريخ افتتاح الاندلس، به كوشش ابراهيم ابياری، بيروت، 1982م؛ ابن كثير، البداية؛ پالنثيا، آنخل گنثالث، تاريخ الفكر الاندلس، ترجمۀ حسين مؤنس، قاهره، 1955م؛ ثعالبی، يتيمة الدهر، به كوشش علی محمد عبداللطيف، قاهره، 1352ق؛ حميدي، محمد، جذوة المقتبس، به كوشش ابراهيم ابياري، بيروت، 1403ق؛ ذهبی، محمدبن احمد، سير اعلام النبلاء، به كوشش شعيب ارنؤوط و اكرم البوشی، بيروت، 1404ق؛ سيوطی، بغية الوعاة، به كوشش محمد ابوالفضل ابراهيم، قاهره، 1384ق؛ شكعه، مصطفی، مناهج التأليف عندالعلماء العرب، بيروت، 1982م؛ فروخ، عمر، تاريخ الادب العربی، بيروت، 1984م؛ قاضی عياض، ترتيب المدارك، به كوشش احمد بكير محمود، بيروت، 1967م؛ ياقوت، ادبا؛ همو، بلدان؛ نيز:

GAS.

حسن یوسفی اشکوری