ابن قطلوبغا

اِبْنِ قُطْلوبُغا، ابوالعدل قاسم بن عبدالله سودونی، ملقب به زين‌الدين و شرف‌الدين (802- 879ق / 1399-1474م)، عالم و مؤلف حنفی مذهب مصر. او فرزند قطلوبغای سودونی بردۀ آزاد شدۀ نايب‌السلطنه سودون شيخونی بوده است. 
ابن قطلوبغا در قاهره زاده شد و در همانجا پرورش يافت. در كودكی پدر خويش را از دست داد و از اين رو مدتی برای امرار معاش به شغل خياطی روی آورد. وی قرآن، را در ابتدای جوانی حفظ كرد و سپس به تحصيل علوم قرآنی، حديث، فقه و غير آن نزد مشايخ مشهور آن زمان ازجمله ابن حجر عسقلانی، عزالدين ابن جماعه، ابن همام، سراج‌الدين قاری الهدايه و شرف‌الدين سبكی پرداخت. ابن قطلوبغا غالباً با ابن همام همراه بود و از وی بهرۀ علمی می‌برد. او همراه استادش تاج‌الدين احمد فرغانی نعمانی به شام سفر كرد و در آنجا نيز نزد وی به تحصيل پرداخت و در 823ق موفق به گرفتن اجازه از وی شد. ابن قطلوبغا سفرهايی نيز به اسكندريه و بيت‌المقدس داشت و چند بار به زيارت خانۀ خدا رفت. وی مدتی در مدرسۀ بيبرسيّه و مدرسۀ جداوی تدريس می‌كرد. از مهم‌ترين شاگردان او می‌توان به سخاوی، ابن شحنه و ابن ظاهر ناصری اشاره كرد. ابن قطلوبغا در بحث و جدل توانا بود و در مناظره‌ای به دفاع از ابن عربی و ابن فارض پرداخت و در نتيجه گروهی از معاصرينش را برضد خود برانگيخت. ابن قطلوبغا سرانجام در زادگاه خود قاهره درگذشت (نك‍ : سخاوی، 5 / 184- 189).

آثار

 ابن قطلوبغا در حدود 110 اثر در زمينه‌های مختلف تأليف كرده كه از آن ميان حدود 40 اثر به دست ما رسيده است. مهم‌ترين آثار وی عبارتند:

الف ـ چاپی

 1. تاج التراجم فی طبقات الحنفية، كه به گفتۀ خود او (ص 1) آن را به تقليد از طبقات الحنفیۀ مقريزی نوشته، اما تنها به ذكر مؤلفان اكتفا كرده است. اين اثر اولين بار به كوشش فلوگل در 1862م در لايپزيک و بار ديگر به وسيلۀ قاسم محمد رجب در بغداد (1962م) به چاپ رسيده است؛ 2. المسامرة بشرح المسايرة، به گفتۀ جوابره در مقدمۀ كتابِ من روی عن ابيه (ص 59)، اين اثر چاپ شده است، ولی محقق اشاره‌ای به محل و تاريخ چاپ آن نكرده است؛ 3. من روی عن ابيه عن جده، كه در 1409ق / 1988م در كويت به كوشش باسم فيصل جوابره منتشر شده است؛ 4. منية الالمعی فيما فات من تخريج احاديث الهداية للزيلعی، كه به كوشش محمد زاهد كوثری در 1369ق / 1950م در قاهره به چاپ رسيده است؛ 5. موجبات الاحكام و واقعات الايام، كه به كوشش محمد معينی در بغداد (1983م) چاپ شده است. 

ب ـ خطی

 1. تحرير الاقوال فی مسألة الاستبدال، كه نسخه‌ای از آن در كتابخانۀ چستربيتی موجود است ( آربری، شم‍ 527 / 1)؛ 2. ترتيب الثقاة من الرواة، كه نسخه‌ای از آن در كتابخانۀ كوپريلی استانبول وجود دارد (كوپريلی، 1 / 144، 539)؛ 3. الترجيح و التصحيح علی القدوری، از اين اثر نسخ متعددی در كتابخانه‌های مختلف ازجمله كتابخانۀ احمديۀ حلب (نك‍ : المنتخب من المخطوطات العربية فی حلب، 169) و چستربيتی ( آربری، شم‍ 5040) موجود است؛ 4. تهذيب تحفة الاريب بحل ما فی القرآن من الغريب ابوحيان اندلسی، كه دو نسخه از آن، يكی در كتابخانۀ ازهريه (ازهريه، 1 / 183) و ديگری در كتابخانۀ بغدادلی وهبی در تركيه وجود دارد (نك‍ : ششن، 2 / 64)؛ 5. خلاصة التقارير فی تحرير الدراهم و الدنانير، كه نسخه‌ای از آن در كتابخانۀ ظاهريۀ دمشق موجود است (ظاهريه، 1 / 303)؛ 6. سيرة الرسول (ص)، كه نسخه‌ای از آن در دارالكتب قطر وجود دارد (نك‍ : المنتخب من مخطوطات دارالكتب القطرية، 114)؛ 7. شر مختصر المنار، كه چند نسخه از آن در كتابخانه‌های مختلف جهان از جمله در چستربيتی موجوداست ( آربری، شم‍ 3572(2)؛ برای ديگر آثار او، نک‍ : ‍GAL, S, II / 93، جم‍ ؛ سخاوی، 5 / 186-187).

مآخذ

 ابن قطلوبغا، قاسم بن عبدالله، تاج التراجم، بغداد، 1962م؛ ازهريه، فهرست؛ جوايره، باسم فيصل، مقدمه بر من روی عن ابيه ... ابن قطلوبغا، كويت، 1409ق / 1988م؛ سخاوی، محمدبن عبدالرحمن، الضوء اللامع، قاهره، 1355ق؛ ششن، رمضان، نوادر المخطوطات العربية فی مكتبات تركيا، بيروت، 1400ق / 1980م؛ ظاهريه، خطی (فقه حنفی)؛ كوپريلی، خطی؛ المنتخب من مخطوطات دارالكتب القطرية، بيروت، 1407ق / 1986م؛ المنتخب من المخطوطات العربية فی حلب، بيروت، 1407ق / 1986م؛ نيز:

Arberry; GAL, S.

مهدی سلماسی