ابن قانع

اِبْنِ قانِع، ابوالحسين عبدالباقی بن قانع بن مرزوق اموی (25 ذيقعدۀ 265-7 شوال 351ق / 19 ژوئيۀ 879- 8 نوامبر 962م)، محدث بغدادی و نويسندۀ شرح حال صحابه. وی از موالی بنی اميه بود و به همين جهت او را اموی خوانده‌اند (خطيب، 11 / 88). براساس آنچه در برخی منابع آمده، او مذهب حنفی داشته است (نك‍ : ابن حجر، 3 / 384)، ولی از آنجا كه طوسی نام وی را در الفهرست (ص 178) و رجال خود (ص 488) آورده، برخی از متأخرين او را از اماميه دانسته‌اند. خطيب بغدادی پس از اشاره به تضعيف ابن قانع از سوی برقانی، توثيق وی را توسط جمعی از مشايخ بغداد نقل كرده و ضمناً يادآور شده كه ابن قانع در دو سال آخر عمر دچار اختلاط شده است (خطيب، 11 / 89؛ نيز نك‍ : ذهبی، ميزان، 2 / 532؛ ابن حجر، همانجا).
به گفتۀ ذهبی (سير، 15 / 527) او فردی كثير السفر بوده و شيوخ بسياری داشته كه از مهم‌ترين آنان حارث بن ابی اسامه صاحب مسند را می‌توان نام برد (در مورد مشايخ وی، نك‍ : خطيب، 9 / 378، 11 / 88؛ ابن قانع، جم‍‌ ). از جمله شاگردان و راويان او نيز می‌توان از ابوالحسن دارقطنی، حاكم نيشابوری، ابوبكر جصّاص، ابوعلی ابن شاذان و ابوبكر دوری نام برد (دارقطنی، 1 / 34، جم‍؛ جصاص، 1 / 22، جم‍؛ طوسی، الفهرست، 178؛ خطيب، 11 / 88- 89).
مهم‌ترين اثر ابن قانع كتاب معجم الصحابۀ اوست كه در آن اصحاب پيامبر(ص) را بر شمرده و از هر يك حديثی مسند آورده است. دو نسخۀ خطی ناقص از آن در كتابخانه‌های كوپريلی استانبول (كوپريلی، 1 / 231) و ظاهريۀ دمشق نگهداری می‌شود (فهرس، 92). ابن فتحون (ه‍ م) كتابی دربارۀ اغلاط ابن قانع در اين كتاب نوشته است. از ديگر آثار او الفوائد است كه نسخۀ خطی آن در كتابخانۀ ظاهريه وجود دارد (ظاهريه، 1 / 248).
طوسی در الفهرست (ص 178) از يكی از آثار وی با عنوان السنن عن اهل البيت (ع) ياد كرده است (برای ديگر آثار او، نك‍ : ابن ماكولا، 7 / 171؛ ابن خلكان، 2 / 248، جم‍؛ حاجی خليفه، 2 / 1735).

مآخذ

 ابن حجر، احمدبن علی، لسان الميزان، حيدرآباد دكن، 1330ق؛ ابن خلكان، وفيات؛ ابن قانع، عبدالباقی، معجم الصحابة، نسخۀ خطی كوپريلی، شم‍ 452؛ ابن ماكولا، علی بن هبةالله، الاكمال، حيدرآباد دكن، 1406ق / 1986م؛ جصاص، احمدبن علی، احكام القرآن، به كوشش محمد صادق قمحاوی، بيروت، 1405ق / 1985م؛ حاجی خليفه، كشف؛ خطيب بغدادی، احمدبن علی، تاريخ بغداد، قاهره، 1349ق؛ دارقطنی، علی بن عمر، السنن، به كوشش عبدالله هاشم يمانی، مدينه، 1386ق؛ ذهبی، محمدبن احمد، سيراعلام النبلاء، به كوشش شعيب ارنؤوط و ابراهيم زيبق، بيروت، 1404ق / 1984م؛ همو، ميزان الاعتدال، به كوشش علی محمد بجاوی، قاهره، 1382ق / 1963م؛ طوسی، محمدبن حسن، رجال، به كوشش محمدصادق بحرالعلوم، نجف، 1381ق / 1961م؛ همو، الفهرست، مشهد، 1351ش؛ ظاهريه، خطی (مجاميع)؛ فهرس مجاميع المدرسة العمرية، به كوشش ياسين محمد سواس، كويت، 1408ق / 1987م؛ کوپریلی، خطی.

محمدجواد حجتی کرمانی