ابن قتیبه، ابوجعفر

اِبْنِ قُتَيْبه، ابوجعفر احمد بن عبدالله (د 322ق / 934م)، تنها پسر ابن قتيبۀ معروف كه آثار پدر را روايت و تدريس كرده است. با توجه به اينكه پدرش سالها قاضی دينور بوده است، می‌توان احتمال داد كه وی در اين شهر تولد يافته باشد. وی نزد پدر ادب آموخت و سپس چنان تحت‌تأثير آثار پدر قرار گرفت كه خود پس از آن، از هر گونه ابداع عاجز ماند و هيچ كس هيچ اثری به او نسبت نداده است. تا اندكی پيش از مرگ تنها اطلاعی كه از او داريم، آن است كه يك بار به اصفهان سفر كرده است (ابونعيم، 1 / 133). احتمالاً او پيوسته در بغداد می‌زيسته است و در همانجا كسانی چون ابن مراغی (ه‍ م) نزد او درس می‌آموخته‌اند. در 321ق / 933م، محمد بن حسن ابن ابی الشوارب، قاضی‌القضاة بغداد او را كه به مذهب مالكی درآمده بود، بر قضای مصر گماشت. وی چون به قاهره درآمد، ابوالذكر تمار و نيز فرزند خود، عبدالواحد را به دستياری برگزيد (كندی، 485؛ صقر، 35-36، به نقل از قاضی عياض در المدارك)، اما كار او مورد اقبال مصريان قرار نگرفت و عاقبت با وی ناسازگاری آغاز كردند و حتی به قول ذهبی «عزل شد و مردم بر وی شوريدند» (14 / 566). ابن حجر اين موضوع را چنين شرح می‌دهد كه چون وی با لباس سياه برنشست و به جامع قاهره درآمد، مردم بر وی شوريده، سنگبارانش كردند و جامۀ سياهش را دريدند (ص 546). در هر حال كار او كه در اواسط جمادی‌الآخر شروع شده بود، در 7 رمضان همان سال، پايان يافت، اما ترديد نيست كه عزل او، نه مستقيماً با حوادث شهر، كه با عزل ابن ابی الشوارب مربوط بوده است (قس: لوكنت، 286). خود او نيز سال بعد در همان شهر درگذشت. با اينهمه ابن قتيبه توانست به بركت اطلاعات وسيعی كه از آثار پدرش كسب كرده بود، نظر اديبان مصر را به خود جلب كند و مجالسی تشكيل دهد. در مجالس او انبوهی از دانشمندان و اعيان و اشراف گرد می‌آمدند (صقر، همانجا؛ ابن حجر، 547؛ ابن فرحون، 162). اما دانش وی از محدودۀ آثار پدر در نمی‌گذشت، به همين جهت هنگامی كه اهل حديث خواستند كه برايشان حديث روايت كند، پاسخ داد كه مرا چيزی جز كتابهای پدر نيست و همه را نيز در حافظه دارم، اگر بخواهيد، نقل می‌كنم (ابن حجر، همانجا). وی يكی از جامع‌ترين فهرستها را از آثار پدر به دست داده است (نك‍ : ه‍ د، ابن قتيبه، ابومحمد). ابن حجر می‌گويد كه وی 21 كتاب از آثار پدر را همان طور كه در مورد سور قرآن مرسوم است، حفظ كرده بود (همانجا؛ نيز نك‍ : صقر، 35). آنچه بر اعتبار ابن قتيبه می‌افزايد، آن است كه گروهی از مشاهير زمان، آثار پدرش را از او فراگرفتند، از آن جمله‌اند: ابن مراغی، زجاجی، ابوالحسين مهلبی، احمد ابن ولاّد، ابوجعفر نحاس، ابوالقاسم آمدی و قالی (زبيدی، 187؛ خطيب بغدادی، 4 / 229؛ ابن حجر، همانجا؛ یاقوت، 3 / 104؛ ابن فرحون، همانجا؛ صقر، 35-36). ظاهراً از طريق هموست كه مردم سرزمينهای غربی اسلام با بسياری از آثار ابن قتيبه آشنا شده‌اند (نك‍ : لوكنت، 286-287).

مآخذ

 ابن حجر عسقلانی، احمدبن علی، «تراجم كتاب رفع‌الاصر»، همراه كتاب الولاة و كتاب القضاة (نك‍ : كندی در همين مآخذ)؛ ابن فرحون، ابراهيم بن علی، الديباج المذهب، به كوشش محمد احمدی ابوالنور، قاهره، 1974م؛ ابونعيم اصفهانی، احمدبن عبدالله، ذكر اخبار اصبهان، ليدن، 1931م؛ خطيب بغدادی، احمدبن علی، تاريخ بغداد، بيروت، دارالكتاب العربی؛ ذهبی، محمدبن احمد، سيراعلام النبلاء، به كوشش شعيب ارنؤوط و اكرم البوشی، بيروت، 1404ق؛ زبيدی، محمدبن حسن، طبقات النحويين و اللغويين، به كوشش محمد ابوالفضل ابراهيم، قاهره، 1973م؛ صقر، سيداحمد، مقدمه بر تأويل مشكل القرآن، قاهره، 1393ق / 1973م؛ كندی، محمد بن یوسف، كتاب الولاة و كتاب القضاة، به كوشش روون گست، بيروت، 1908م؛ ياقوت، ادبا؛ نيز:

Lecomte, G., «Les disciples directs d’Ibn Qutayba», Arabica, 1963, vol. X.

آذرتاش آذرنوش