ابن قاضی بعلبک

اِبْنِ قاضیِ بَعْلَبَك، بدرالدين مظفر بن عبدالرحمن بن ابراهيم، طبيب، فقيه و حافظ قرآن در سدۀ 7ق / 13م. او را به سبب اينكه پدرش قاضی بعلبك بود، ابن قاضی بعلبك خوانده‌اند. ابن ابی اصيبعه و ابن عبری به رغم اينكه هر دو معاصر ابن قاضی بوده‌اند، مطلبی دربارۀ تاريخ تولد وی نياورده‌اند. ابن عبری (ص 275) تنها به ذكر خلاصه‌ای از زندگی وی و كتاب مُفرّح النفس او اكتفا كرده است، و بيشتر كسانی كه از ابن قاضی ذكری به ميان آورده‌اند، به گفته‌های ابن ابی اصيبعه استناد كرده‌اند. ابن قاضی در دمشق تولد و رشد يافت و نزد مهذب‌الدين عبدالرحيم بن علی دَخوار (د 628ق / 1230م) طب آموخت و در آن مهارت يافت. در 622ق كه مهذب‌الدين برای معالجۀ ملك الاشرف موسی ايوبی (حك‍ 626-634ق؟ / 1229-1237م) نزد وی رفت، ابن قاضی نيز با او همراه شد. مدتی بعد كه به شام بازگشت، در بيمارستان رقه به طبابت مشغول شد و در آنجا كتابی دربارۀ خصوصيات طبيعی شهر رقه (مزاج الرقّه) به رشتۀ تحرير درآورد. وی در دوران اقامت چند سالۀ خود در رقه، به تحصيل حكمت نزد زين‌الدين اعمی پرداخت. چون به دمشق بازگشت، در 635ق / 1237م به خدمت مظفرالدين يونس بن مودود بن الملك العادل فرا خوانده شد و در 637ق به سمت رياست اطبا و جراحان و چشم پزشكان گمارده شد. ابن قاضی با داشتن اين مشاغل همچنان به تحصيلات خود در علم پزشكی ادامه داد. در 645ق نيز از سوی ملك الصالح ايوبی، امير دمشق، در مشاغل پيشين ابقا شد. او نزد ديگر اميران ايوبی دمشق نيز از منزلت خاصی برخوردار بود و مقرری ماهانه داشت. در همين مدت در بيمارستان نوری به معالجۀ بيماران هم می‌پرداخت. ابن قاضی بعلبك سپس به تحصيل علوم دينی روی آورد، به همين سبب در خانه‌ای در نزديكی مدرسۀ قليجيه اقامت گزيد و به آموختن فقه، ادبيات، تفسير و قرائت نزد شهاب‌الدين ابوشامه پرداخت (ابن ابی اصيبعه، 2 / 259-260) و ظاهراً تا آخر عمر به همين كار ادامه داد. از تاريخ درگذشت او نيز آگاهی در دست نيست، اما همچنانكه حاجی خليفه (2 / 1772) حدس زده است، می‌بايست پس از 650ق / 1252م بوده باشد. 
ابن ابی اصيبعه او را به پرهيزگاری و دين‌داری ستوده است. از جمله كارهای قابل توجهی كه به ابن قاضی بعلبك نسبت داده می‌شود، توسعۀ بيمارستان نوری و آب‌رسانیِ آن را می‌توان ذكر كرد. او خانه‌های مجاور بيمارستان را خريد و به بيمارستان ملحق كرد و اتاقهای آن را توسعه داد (ابن ابی اصيبعه، 2 / 260-262).

آثـار

تنها اثری كه تاكنون از ابن قاضی بعلبك به دست آمده، كتابی است با عنوان شرح تذكرة المعرفة لابقراط. نسخه‌ای از اين اثر در كتابخانۀ قاسم رجب در بغداد موجود است (نك‍ : زركلی، 7 / 256). كتابی نيز در كتابخانۀ رياض با عنوان شرح مقدمة المعرفة لابقراط موجود است كه به نظر زركلی احتمالاً اين هر دو يك كتاب هستند. علاوه بر اين، آثار ديگری نيز به او نسبت داده شده است: 1. مفرح النفس (ابن ابی اصيبعه، 2 / 263). در كتابخانۀ سامی ابراهيم حداد در سوريه كتابی نيز با همين عنوان وجود دارد، ولی از مؤلف آن به نام شرف‌الدين محمد بن عمر بغدادی ياد شده است. به گفتۀ حداد (ص 89) بورگل آن را در زمرۀ آثار ابن قاضی بعلبك دانسته و گويا درصدد نشر آن بوده است؛ 2. شرح كتاب الاخلاط: ترجمۀ حنين بن اسحاق (GAL, S, I / 368)؛ 3. مقالة فی مزاج الرقة (ابن ابی اصيبعه، 2 / 263)؛ 4. الملح فی الطب (همانجا).

مآخذ

 ابن ابی اصيبعه، احمدبن قاسم، عيون الانباء، به كوشش آوگوست مولر، قاهره، 1299ق / 1882م؛ ابن عبری، گريگوريوس، تاريخ مختصر الدول، به كوشش انطون صالحانی، بيروت، 1890م؛ حاجی خليفه، كشف؛ حداد، فريد سامی، فهرس المخطوطات الطبية العربية، حلب، 1404ق / 1984م؛ زركلی، اعلام؛ نیز:

GAL, S.

مهدی سلماسی