ابن قاسم، یحیی

اِبْنِ قاسِم، يحيی بن حسين بن قاسم بن محمد بن علی (ح 1035 ـ ح 1100ق / 1626- 1689م)، مورخ، محدث و نويسندۀ زيدی اهل صنعا. وی در خاندان امامان يمن كه در ميان اعضای آن برخی اهل دانش نيز بودند، زاده شد (ابن زباره، 2 / 854-855)، جدّ وی منصور بالله تركها را از يمن بيرون راند (سيد، 246). او نزد گروهی چون حسين بن محمد تهامی و احمد بن علی شامی و احمد بن صالح عنسی دانش آموخت (همانجا؛ شوكانی، 2 / 328). ابن قاسم پس از آموختن علوم متداول چون حديث و فقه به تدريس و تأليف و روايت حديث روی آورد و در همۀ عمر جز بدين امور نپرداخت و با آنكه اشتغال به مشاغل دولتی و امور ديوانی برايش ممكن بود، از اينگونه امور دوری گزيد (حبشی، مصادر، 57؛ ابن زباره، 2 / 855). كسان بسيار از او روايت حديث كرده‌اند (ابن زياره، همانجا؛ عاشور، 7).
ابن قاسم در روزگار فرمانروايی عمويش متوكل علی‌الله اسماعيل (1054-1087ق / 1644-1676م)، سومين امام صنعا، اعتبار بسيار يافت. وی از بيعت با متوكل خودداری كرد بی‌آنكه مورد اعتراض او قرار گيرد. ابن قاسم مخالفتی نيز با متوكل ابراز نمی‌كرد و نزد او آمد و شد می‌كرد و جزيۀ يهوديان صنعا به او اختصاص داشت (ابن زباره، همانجا). وی در صنعا درگذشت (شرف‌الدين، 1 / 282) و در مغرب صنعا به خاك سپرده شد (ابن زباره، 2 / 856).
ابن قاسم مورخی بزرگ، و پژوهشگری پركار و آگاه بود. دقت نظر او را در نقل اقوال تاريخی و وسعت اطلاع وی را در علوم دينی ستوده‌اند (سيد، شوكانی، شرف‌الدين، ابن زباره، همانجاها). معاصران او از ذكر شرح حال او خودداری كرده‌اند. به گفتۀ شوكانی (همانجا) ممكن است علت اين سكوت، اهتمام بسيار ابن قاسم به احاديث صحيح و جملات او به مخالفان اينگونه احاديث بوده باشد.

آثـار

از ابن قاسم آثار زيادی برجای مانده است: عمدۀ اين آثار را پژوهشهای تاريخی و شرح حال بزرگان يمن، خاصه رجال زيديه و تحقيقات و آراء دينی و مذهبی و احاديث و شرح كتب دينی (از جمله شرح مجموع زين بن علی (ع)) تشكيل می‌دهد (شوكانی، ابن زباره، همانجاها). دسترسی او به منابع تاريخی گوناگون و همزمانيش با نخستين دورۀ مبارزات مردم يمن برضد دولت عثمانی كه يمن را زير سيطره داشت، آثار تاريخی او خصوصاً مهم‌ترين و مفصل‌ترين كتابش انباء ابناء الزمن فی تاريخ اليمن را به دائرةالمعارف تاريخ يمن در قرون وسطی مبدل ساخته است (عاشور، 7). بيشتر آثار ابن قاسم به چاپ نرسيده است، اما نسخ خطی آنها در كتابخانه‌های گوناگون خصوصاً كتابخانۀ جامع كبير صنعا موجود است. آنچه از آثار ابن قاسم چاپ شده، عبارت است از: 1. بخشی از انباء، كه حوادث سالهای 280 تا 322ق / 893 تا 934م را در بر می‌گيرد و در 1936م در لايپزيگ به چاپ رسيده است. متن اصلی كتاب با ولادت پيامبر (ص) و شرح وقايع تاريخ اسلام آغاز می‌شود و سپس به بررسی سال به سال تاريخ يمن تا 1046ق / 1636م می‌پردازد (سيد، 247). 2. غاية الامانی فی اخبار القطر اليمانی، كه خلاصه‌ای است از انباء كه به دست خود نويسنده فراهم آمده و بسياری از شرحها و تفصيلات متن اصلی، خصوصاً مطالب مربوط به فرق و مذاهب گوناگون، از آن حذف شده است (سيد، 248). با اينهمه اين اثر نيز، چه در متن و چه در حواشی، اطلاعات تاريخی سياسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی گرانبهايی دربارۀ روزگار گذشتۀ يمن به دست می‌دهد (عاشور، 9-10). به گفتۀ عاشور (ص 10) مسائل اجتماعی، اقتصادی و سياسيی كه ابن قاسم در كتاب خود ذكر كرده، به خصوص اشارات او به آغاز غرس درخت قات و قهوه و پيدايش سلاحهای آتشين در يمن و نيز طرح مسألۀ نفوذ اروپا (پرتغال) در دريای هند و بحر احمر، كتاب او را از اهميت فراوان برخوردار كرده است. اين كتاب به اهتمام سعيد عبدالفتاح عاشور و محمد مصطفی زياده در قاهره به طبع رسيده است. 
آثار خطی او زياد و پاره‌ای از آنها به اين شرح است: 1. بهجة الزمن فی حوادث اليمن. اين كتاب به منزلۀ ذيل كتاب انباء است و حوادث تاريخ يمن را تا سال 1099ق / 1688م دنبال كرده است (ابن زباره، 2 / 856)؛ 2. العبر فی اخبار من مضی و غبر يا العبر فی ملوك الحمير، كه نسخه‌ای از آن در آصفيه موجود است (آصفيه، 131)؛ 3. طبقات الزيدية، كه به الطبقات الزهر فی اعيان العصر نيز مشهور است و زندگی‌نامۀ بيش از 000‘5 تن از رجال زيدی و هادوی يمن و ديلم را در مدت ده قرن از 42 منبع كه بسياری از آنها ناياب است، جمع‌آوری كرده است كه شامل اطلاعات دقيق و ارزنده‌ای است (سيد، 248)؛ 4. اصول فرق الاسلام (صنعا، 2 / 531)؛ 5. البيان لما خفی من القرآن (صنعا، 1 / 107- 108)؛ 6. التقرير فی اصول الامامة (صنعا، 2 / 574)؛ 7. رسالة فی انتقاد المتوكل علی الله اسماعيل، در برخی مسائل فقهی (صنعا، 3 / 1055)؛ 8. ورقات فی مناقب اهل البيت (صنعا، 4 / 1830).
برای آگاهی از ساير آثار او به ويژه به فهرست مخطوطات مكتبة الجامع الكبير، مراجعه شود (نك‍ : صنعا، جم‍‌ ).

مآخذ

 آصفيه، خطی؛ ابن زبارة الحسنی، محمدبن محمد، نشر العرف لنبلاء اليمن بعد الالف، قاهره، 1376ق؛ ابن قاسم، يحيی بن حسین، غاية الامانی فی اخبار القطر اليمانی، به كوشش سعيد عبدالفتاح عاشور و محمد مصطفی زياده، قاهره، 1388ق / 1968م؛ حبشی، عبدالله محمد، مراجع تاريخ اليمن، دمشق، 1972م؛ همو، مصادر الفكر العربی الاسلامی فی اليمن، صنعا، مركز الدراسات اليمنية؛ سيد، فؤاد، مصادر تاريخ اليمن فی العصر الاسلامی، قاهره، 1974م؛ شرف‌الدين، احمد حسين، تاريخ اليمن الثقافی، صنعا، 1387ق / 1967م؛ شوكانی، محمدبن علی، البدر الطالع، بيروت، 1348ق؛ صنعا، خطی؛ عاشور، سعيد عبدالفتاح، مقدمه بر غاية الامانی (نك‍ : ابن قاسم در همين مآخذ)؛ النشرة المصرية للمطبوعات، المجلد السنوی 1968م (القسم الاول ـ المطبوعات العربية)، قاهره، 1969م.

محمد هدایی