ابن فلیته

اِبْنِ فُلَيْته، ابوالعباس شهاب‌الدين احمد بن محمد، مشهور به ابن فليته يا ابن قليته (د 731ق / 1331م)، شاعر و كاتب. دربارۀ زندگی وی جز اين نمی‌دانيم كه در دورۀ حكومت سلسلۀ رسولی در يمن می‌زيسته و چندی در دربار الملك المجاهد سيف‌الدين علی بن داوود (حك‍ 721-764ق)، منصب كتابت ديوان انشا را برعهده داشته است و در اشعار خويش علی بن داوود و بزرگان دربار وی را ستوده است (حبشی، مراجع، 146). ديوان اشعار وی كه نسخه‌ای از آن در صنعا موجود است (همانجا) و حبشی آن را يكی از مآخذ تاريخ يمن شمرده، شامل دو بخش است: بخش نخست به اشعار فصيح وی اختصاص يافته و بخش دوم كه مؤلف خود آن را «سوق الفواكه و نزهة المتفاكه» ناميده، مجموعه‌ای است از اشعار عاميانه موسوم به شعر حُمينی. احتمالاً وی جزو نخستين كسانی است كه به سرودن اينگونه شعر پرداخته و به همين جهت برخی وی را واضع شعر حمينی پنداشته‌اند، حال آنكه از شعر عاميانۀ يمنی، آثاری در شعر اعشی همدان، شاعر سدۀ اول ق، نيز برجای مانده است (نك‍ : شامی، 216، 217). افزون بر اين، اثر ديگری با عنوان نزهة الاعيان و جلاء القلوب من الاحزان (سيد، فهرس، 1 / 540-541؛ الفهرس التمهيدی، 316) از وی در دست است. اما آنچه مبهم به نظر می‌رسد، انتساب كتابی با عنوان رشد اللبيب الی معاشرة الحبيب به اوست. اين كتاب كه نسخه‌هايی از آن در بيشتر كتابخانه‌های جهان موجود است (نك‍ : مركزی، 11 / 2315؛ سيد، خطی، 1 / 436، «نوادر المخطوطات فی مكتبة طلعت»، 216؛ عواد، 76؛ خديويه، 4 / 256-257؛ ازهريه، 5 / 129؛ الفهرس التمهيدی، 287؛ ششن، 82؛ پرچ، شم‍ 2038؛ براون، شم‍ 477؛ براون، ذيل، شم‍، 692؛ آربری، شم‍ TS; 3088، شم‍ GAL, I / 265; GAL, S, I / 415-416; 7195, 8726)، در 14 باب تأليف شده و سراسر در آداب عشق ورزی است و مشحون از حكايتها و سروده‌هايی است در اين باره مؤلف در اين كتاب با لحنی بی‌پرده و بی‌آزرم از پوشيده‌ترين جنبه‌های زندگی سخن گفته است، اما اشارات وی به اشخاص و نيز اشعار شاعران از حدود سدۀ 5ق فراتر نرفته است. وی در اين كتاب اشعاری از امرؤالقيس، جرير، فرزدق، بشار، ابونواس، ابوتمام، ابن رومی، ابن حجاج و ابوالعلاء معري و ديگران و نيز حكايتهايی دربارۀ اصمعی، خليل بن احمد، حماد عجرد، عمروبن عبيد، مسيلمه و مأمون خليفه عباسی نقل كرده است و گاه مطالب خويش را به حديث و يا روايتی از پيامبر اكرم (ص)، علی بن ابی طالب (ع) و سلمان فارسی آراسته است و افزون بر اينها در موارد بسيار از اشعار خويش شاهد آورده است (نك‍ : ابن فليته، جم‍ ‌). اين كتاب را ظاهراً نخستين بار حاجی خليفه (1 / 904) به ابن فليته نسبت داده، اما وی تاريخ درگذشت او را 231ق دانسته و بروكلمان (همانجا) نيز در اين امر از وی پيروی كرده است. با اين حال، صرف نظر از برخی نشانه‌ها، از جمله سبك نوشته، وجود اشعاری از ابن حجاج (د 391ق) در اين كتاب نشان می‌دهد كه تاريخ 231ق به هيچ روی درست نيست و بعيد نيست كه در ثبت تاريخ مرگ وی عدد 7 به 2 تصحيف شده باشد و اگر اين كتاب را تأليف دورانی كهن‌تر از سدۀ 8ق بدانيم، آنگاه بايستی دربارۀ ابن فليتۀ ديگری در تاريخ ادبيات عرب به تحقيق پرداخت، اما تا آنجا كه ما اطلاع داريم در مآخذ كهن كسی از ابن فليته سخن نگفته است. از سوی ديگر، عنوان آثار ديگر ابن فليته، با اين كتاب چندان بی‌مناسبت نيست. از عنوان دو كتاب ديگر وی می‌توان پنداشت كه او مردی شوخ طبع و خوش‌گذران بوده است. بيشتر محققان انتساب اين كتاب را به ابن فليته مسلم می‌دانند، اما عواد (همانجا) آن را به محمد بن استبغا الارغونی نسبت داده است. با اين حال ارائه نظر قطعی مؤلف و نيز تاريخ تأليف كتاب، به تحقيق بيشتری نياز دارد. اگر تاريخ دقيق تأليف كتاب معين گردد، آنگاه بررسی آن برای روشن شدن برخی از جنبه‌های زندگی مردم در روزگار مؤلف و نيز ذوق و سليقۀ آنان در باب برخی از امور زندگی دارای اهميت بسيار است. حبشی (مصادر، 323) اثر ديگری به نام تحفة المطالع و بغية المخالع نيز به ابن فليته نسبت داده است كه اكنون در دست نيست. 

مآخذ

 ابن فليته، احمدبن محمد، رشد اللبيب الی معاشرة الحبيب، نسخۀ عكسی موجود در كتابخانۀ مركز؛ ازهريه، فهرست؛ حاجی خليفه، كشف؛ حبشی، عبدالله محمد، مراجع تاريخ اليمن، دمشق، 1972ق؛ همو، مصادر الفكر العربی الاسلامی فی اليمن، صنعا، مركز الدراسات اليمنية؛ خديويه، فهرست؛ سيد، خطی؛ همو، فهرس المخطوطات المصورة، قاهره، 1954م؛ همو، «نوادر المخطوطات فی مكتبة طلعت»، مجلة معهد المخطوطات العربية، مصر، 1377ق / 1957م، ج 3(2)؛ شامی، احمد محمد، قصة الادب فی اليمن، قاهره، 1385ق / 1965م؛ ششن، رمضان و ديگران، فهرس مخطوطات الطب الاسلامی، استانبول، 1404ق / 1984م؛ عواد، كوركيس، فهرس مخطوطات خزانة يعقوب سركيس، بغداد، 1385ق / 1966م؛ الفهرس التمهيدی للمخطوطات المصورة، قاهره، 1948م؛ مركزی، خطی؛ نيز: 

Arberry; Browne; Browne, S; GAL; GAL, S; Pertsch; TS.

بخش ادبیات عرب