ابن فلوس

اِبْنِ فَلّوس، ابوطاهر (ابوالفضل) شرف‌الدين (شمس‌الدين) اسماعيل بن ابراهيم بن غازی بن محمد نميری (شيبانی) ماردينی، رياضی‌دان، فقيه و محدث حنفی مذهب ايرانی الاصل. نيای او غازی بن محمد اصلاً اهل شيراز بود و به موصل كوچيد و سپس در الرُّها منصب قضا يافت. پسرش ابراهيم نيز در دمشق نيابت قضا داشت. ابن فلوس در 544ق / 1149م (نعيمی، 1 / 541) در ماردين زاده شد (ابن ابی الوفاء، 1 / 144). برخی از نويسندگان تولد او را در 593 يا 594ق ذكر كرده‌اند (همانجا) كه به نظر درست نمی‌آيد (نك‍ : دنبالۀ مقاله). به هر حال ابن فلوس در دمشق به تحصيل علم پرداخت. فقه را بر مذهب حنفی فراگرفت و از اصحاب ابوطاهر سلفی (همانجا) و كسانی چون يوسف بن معالی البزار (د 592ق) و هبةالله بن محمد شيرازی (د 578ق) حديث شنيد (نعيمی، همانجا). بنابراين پيداست كه با توجه به سنوات درگذشت اين دو تن، سالهای 593 يا 594 كه برای تولد ابن فلوس ذكر كرده‌اند، نمی‌تواند درست باشد. ابن فلوس همچنين مدتی در مصر به تحصيل علوم قرآن و حديث مشغول شد و در آن علوم دستی قوی يافت (ابن ابی الوفاء، همانجا). از استادان وی در اين علوم، و نيز در طب و منطق و خاصه رياضيات كه در آن چيره دست بود، آگاهی نداريم، چنانكه دانسته نيست در چه زمانی به عنوان قاضی حنفی به نيابت از قاضی ابن زكی منصوب شد (ابن عماد، 5 / 129). ابن فلوس در مدرسۀ فخريه برای حنفيان تدريس می‌كرد و از جملۀ مدرسان مدرسۀ عزالدين نيز به شمار می‌رفت (ابن ابی الوفاء، همانجا)، اما مهم‌ترين شغل علمی او نظارت بر مدرسۀ طرخانيۀ دمشق و تدريس در آنجا بود (همو، 1 / 145؛ نعيمی، همانجا)، وی در همين منصب بود كه الملك المعظم عيسی، سلطان ايوبی دمشق (حك‍ ‍615-624ق) از او خواست تا به حلّيت شراب خرما و انار فتوا دهد و چون نپذيرفت، وی را از طرخانيه اخراج كرد (ابن كثير، 7(3) / 147؛ ابن عماد، همانجا). ابن فلوس پس از آن خانه‌نشين شد و در آنجا تا هنگام مرگ به تدريس و افتاء روزگار می‌گذرانيد. تاريخ درگذشت او را 629ق (نعيمی، ابن عماد، همانجاها)، 630ق (ابن كثير، همانجا)، 637ق (ابن ابی الوفاء، 1 / 144 و حتی 650 ق (GAL, I / 622) نوشته‌اند.
از نام شاگردان ابن فلوس اطلاع چندانی در دست نيست. ظاهراً يكی از معروف‌ترين آنها زين‌الدين ابن العتال است كه پس از اخراج وی از مدرسۀ طرخانيه، از سوی الملك المعظم به جاي استاد، عهده‌دار مشاغل او شد (ابن كثير، همانجا). كسانی چون زكی البرزالی، شهاب القوصی و تاج العرب دختر غيلان از او روايت كرده‌اند (نعيمی، همانجا).

آثـار

 با آنكه ابن فلوس در فقه و حديث نيز شهرت داشت، ولی عمدۀ آثار او در رياضيات است، بدين شرح: 1. ارشاد الحُسّاب الی المفتوح من علم الحساب، كه در يك مقدمه و 5 باب است و در مكه نوشته شده است. نسخه‌ای از اين اثر در دارالكتب قاهره نگهداری می‌شود (سيد، 1 / 35)؛ 2. اعداد الاسرار فی اسرار الاعداد، در يك مقدمه و 3 باب. اين كتاب به گفتۀ نويسنده براساس نامۀ نيقوماخس به فيثاغورس دربارۀ حساب نوشته شده است (طعمه، 1 / 151-152). نسخه‌هايی از اين اثر در دارالكتب قاهره (سيد، 1 / 58)، برلين ( آلوارت،V / 331؛ زوتر، I / 143). و اياصوفيه (GAL، همانجا) موجود است؛ 3. التفاحة فی اعمال المساحة، كه در 1310ق در قاهره منتشر شد (همانجا) و بارديگر در 1368ق در ضمن مجموع المتون الكبير در همانجا به طبع رسيد (مشار، 196)؛ 4. حل عقد الاِشْكال فی مساحة الاَشْكال، در يك مقدمه و 2 باب. اين اثر در 629ق نوشته شد و نسخه‌ای از آن در دارالكتب قاهره موجود است (سيد، 1 / 284)؛ 5. مختصر، در علم حساب هوايی (نوعی محاسبۀ ذهنی با روشها و قوانين خاص) كه فقط طاش كوپری زاده (1 / 329) به آن اشاره كرده است؛ 6. مختصر فی علم المفتوح من علم الحساب، كه به نظر می‌رسد همان كتاب ارشاد الحساب او باشد. اگرچه در نسخۀ برلين، نويسنده خود، اين اثر را مختصر فی فن المفتوح من الحساب ناميده، ولی فهرست نويس كتابخانۀ مذكور (طعمه، 1 / 158) از آن با نام ارشاد الحساب ياد كرده است. نسخه‌هايی از اين اثر در آمبروزيانا ( آمبروزيانا، I / 72) و برلين (طعمه، همانجا) نگهداری می‌شود؛ 7. ميزان العلوم فی تحقيق المعلوم. نسخه‌هايی از اين اثر در صنعا (صنعا، 4 / 1884) و آمبروزيانا ( آمبروزيانا، II / 236) موجود است؛ 8. نصاب الحبر فی حساب الجبر، كه به گفتۀ نويسنده در مكه و به خواهش علمای آن ديار نوشته شده است (طعمه، 1 / 149). نسخه‌هايی از اين اثر در برلين (زوتر، I / 227) و ازهريه (ازهريه، 6 / 173) نگهداری می‌شود. با مقايسۀ صفحۀ آخر نسخۀ برلين (طعمه، 1 / 150) با كتابی كه طاش كوپری‌زاده (1 / 328- 329) در علم حساب درهم و دينار به ابن فلوس نسبت داده، می‌توان حدس زد كه اين هر دو يكی هستند؛ 9. كتابی در علم حساب درهم و دينار ــ چگونگی استخراج مجهولات عددی، كه شمار آن مجهولات از معادلات جبری بيشتر باشد و اين مجهولات متعدد را حساب درهم و دينار و فلس نام نهاده‌اند ــ (طاش كوپری زاده، 1 / 329)، به نظر می‌رسد كه ابن فلوس لقب خود را از فلس، در اينگونه محاسبات رياضی، گرفته باشد؛ 10. وسيلة الطلاب فی معرفة الاوقات بالحساب (صفا، 1 / 144). در مآخذ ديگر به اين اثر اشاره‌ای نشده است؛ 11. مختصر، در علم قوافی، در يك مقدمه و 5 فصل كه نسخه‌ای از آن در دارالكتب مصر موجود است (سيد، 3 / 35).

مآخذ

 ابن ابی الوفاء، عبدالقادربن محمد، الجواهر المضيئة، حيدرآباد دكن، 1332ق؛ ابن عماد حنبلی، عبدالحی بن احمد، شذرات الذهب، قاهره، 1351ق؛ ابن كثير، اسماعيل بن عمر، البداية و النهاية، بيروت، 1407ق / 1987م؛ ازهريه، فهرست؛ سيد، خطی؛ صفا، ذبيح الله، تاريخ علوم عقلی در تمدن اسلامی، تهران، 1346ش؛ صنعا، خطی؛ طاش كوپری زاده، احمدبن مصطفی، مفتاح السعادة، حيدرآباد دكن، 1328- 1329ق؛ طعمه، عدنان جواد، مخطوطات برلين، ماربورگ، 1402ق / 1982م؛ مشار، خانبابا، فهرست كتابهای چاپی عربی، تهران، 1344ش؛ نعيمی، عبدالقادربن محمد، الدارس فی تاريخ المدارس، دمشق، 1367ق / 1948م؛ نيز:

Ahlwardt; Ambrosiana; GAL; Suter, Heinrich, Beiträge zur Geschichte der Mathematik und Astronomie im Islam, Frankfurt, 1986.

بخش علوم ـ محمدسعید حنائی کاشانی