ابن فضل الله عمری، شهاب الدین

اِبْنِ فَضْلُ اللهِ عُمَری، شهاب‌الدين ابوالعباس احمد بن يحيی ابن فضل الله بن عجلی بن دعجان قرشی عَدَوی عمری (3 شوال 700ـ 9 ذيحجۀ 749ق / 11 ژوئن 1301- 28 فوريۀ 1349م)، مورخ، جغرافی‌نگار، اديب شافعی مذهب و از ديوانيان عصر مماليك كه نسبش به عمر بن خطّاب می‌رسد (ابن فضل الله، 11 / 2؛ ابن حجر، 1 / 395). وی در دمشق زاده شد، نخست در همانجا و سپس در حجاز و مصر به تحصيل پرداخت. 
ابن فضل الله مقدمات علوم را از ابتدا از شيخ كمال‌الدين ابن قاضی، سپس از شمس‌الدين ابن مسلم، فقه را از قاضی القضاة شهاب‌الدين ابن المجد عبدالله آموخت، احكام صغری را از شيخ تقی‌الدين ابن تيميه، عروض و ادبيات را از شيخ شمس‌الدين صايغ و علاءالدين وداغی، معانی و بيان را از علامه شهاب‌الدين محمود فراگرفت و شماری از ديوانها و كتب ادبی را نيز پيش او خواند و لغت و نحو را نزد شيخ اثيرالدين [ابن حنان] آموخت (صفدی، 8 / 254- 255؛ ابن قاضی شهبه، 3 / 79). در 729ق پدرش محيی‌الدين يحيی كه در دمشق كاتب سرّ بود از سوی سلطان وقت [ملك ناصر] به مصر احضار شد و به قاهره رفت و منصب كتابت سرّ مصر را عهده‌دار شد (مقريزی، سلوك، 2(2) / 309، خطط، 2 / 56). شهاب‌الدين احمد كه همراه پدر به اين شهر رفته بود، وی را در ادارۀ امور ياری می‌كرد و معاون و نايب او به شمار می‌رفت (ابن تغری بردی،10 / 235؛ ابن فرات، 9(2) / 392). در واقع كتابت سرّ اسماً با پدر ولی عملاً با شهاب‌الدين احمد بود (مقريزی، خطط، همانجا). احمد بر اثر سرپيچی از دستور سلطان در مورد نوشتن القابی برای يكی از سران و به سبب خشونت در گفتار خود با سلطان، از چشم وی افتاد و از مقام خود بر كنار گشت؛ پدرش نزد سلطان تقاضای بخشش فرزند را كرد (مقريزی، همان، 2 / 57، سلوك، 2(2) / 464-465). سلطان او را به شام فرستاد و در 738ق برادرش علاءالدين علی را به جای او به مباشرت محيی‌الدين برگزيد (ابن فرات، همانجا؛ مقريزی، همان، 2(2) / 465). محيی‌الدين در رمضان 738 / آوريل 1338 در قاهره وفات يافت. علاءالدين علی مستقلاً به جانشينی پدر به رياست دارالانشاء قاهره منصوب شد، طولی نكشيد كه احمد بر اثر شكايات مكرری كه از وی می‌شد. بار ديگر مورد خشم سلطان قرار گرفته و از دارالانشاء دمشق معزول گرديد و در 14 شعبان 739ق / 25 فوريۀ 1339م به زندان افتاد (مقريزی، همان، 2(2) / 464-465، خطط، 2 / 57). ابن فضل الله در 740ق، بعد از 7 ماه و 18 روز از زندان قلعة الجبل آزاد شد و اندكی بعد بار ديگر به رياست دارالانشاء دمشق منصوب گشت و تا 743ق در همين سمت باقی بود. در اين سال از سمت خود معزول شد و به جای او برادرش بدرالدين محمد به كتابت سرّ در دمشق منصوب گرديد. احمد به شفاعت علاءالدين علی مورد عفو قرار گرفته، از مجازات مصون ماند و به دمشق بازگشت و تا هنگام مرگ از مشاغل ديوانی بر كنار ماند (همو، سلوك، 2(2) / 487، 512، 2(3) / 921؛ ابن قاضی شهبه، 3 / 19) و در اين مدت به تأليف و تصنيف پرداخت (ابن وردی، 2 / 503) و احتمالاً آثار عمدۀ وی ثمرۀ اوقات فراغت سالهای آخر عمرش بوده است. 
وی در نويسندگی و مسائل مربوط به سياست و كشورداری از ديگر اعضای خانوادۀ خويش كه در مشاغل ديوانی حكومت مماليك شهرت يافته بودند، برتر بود، ولی با همۀ اين برتری نتوانست در حد پدر و برادرانش در كار خود توفيق حاصل كند. چنين استنباط می‌شود كه اين عدم موفقيت به سبب سرسختی و شدت عمل و صراحت لهجه‌اش بود كه موجبات عدم رضايت سلطان و دشمنی كسانی را كه با وی در تماس بودند، فراهم می‌ساخت. او در انشاء و ترسل و نظم و نثر برجسته بود (همو، 2 / 502)، در سرودن شعر نيز يد طولایی داشت، اشعار تكلف‌آميز او را نويسندگان دورۀ مماليك بسيار می‌ستودند، ولی نثرش برتر از نظمش بود. وی خطی زيبا داشت (ابن اياس، 1 / 533).
ابن فضل الله در دمشق درگذشت و او را نزديك قبر پدر و برادرش بدرالدين محمد در صالحيه دفن كردند (صفدی، 8 / 268).

آثـار

1. التعريف بالمصطلح الشريف. اين كتاب در آيين كشورداری مماليك است كه بر 7 بخش تقسيم شده: 4 بخش نخست دربارۀ انواع مكاتبات، از قبيل عهود، تقاليد و منشورها، خطبه‌ها، وصايا، نامه‌های مربوط به بزرگان مانند قضات و وزراء، القاب و عناوينی كه در آغاز و پايان نامه قيد می‌شود و نمونه‌های زيادی از نامه‌هايی كه بين سلاطين مماليك رد و بدل شده، بحث می‌كند. بخشهای 5 و 6 مربوط به جغرافيا و بخش 7 مربوط به اطلاعات عمومی مورد نياز صاحبان ديوان انشاء است. اين اثر بار نخست در 1312ق / 1894م در قاهره و بار دوم با تحقيق و تعليق محمد حسين شمس‌الدين، در 1988م در بيروت به چاپ رسيده است. 
2. مسالك الابصار فی ممالك الامصار. اين كتاب مهم‌ترين اثر ابن فضل الله بوده و مشتمل بر 27 جلد است. كتاب دارای دو بخش اصلی است: نخست جغرافيای زمين و مسائل مربوط به آن؛ دوم موجودات روی زمين كه بر دو دستۀ ناطق و غيرناطق تقسيم می‌شوند: بخش اول مشتمل بر دو نوع است. نوع اول بر 5 باب و نوع دوم بر 15 باب تقسيم می‌شود. هر باب خود شامل فصلهای گوناگون است. اين بخش مربوط می‌شود به تاريخ طبيعی و جغرافيای طبيعی و متعلقات آن، به‌ويژه به مطالب مربوط به سرزمينهای مصر، شام و حجاز. در بخش دوم، مؤلف ساكنان كرۀ زمين را به شرقی و غربی تقسيم كرده و ترجمۀ احوال بزرگان، پزشكان، دانشمندان، فقيهان، سياستمداران و دولتمردان را گرد آورده است. در بخش تاريخ از امتها و شهرها، از سال 541-744ق سخن گفته و تاريخ اقوام مغول هند و تركها و كردها و لرها را ذكر كرده است (ابن فضل الله، 11 / 7-12؛ GAL, S, II / 177 ). اين كتاب تاكنون به صورت كامل به چاپ نرسيده، فقط قسمتی از بخشهای آن به اين صورت چاپ شده: الف ـ جزء اول به كوشش احمد زكی، قاهره، 1342ق / 1924م؛ ب ـ وصف افريقية و المغرب و الاندلس فی اواسط القرن الثامن الهجری، به كوشش حسن حسنی عبدالوهاب، تونس، مجلة البدر، 1341ق؛ ج ـ بخش مربوط به آفريقا (بجز مصر)، با ترجمۀ فرانسوی توسط گودفروا دومنبين، تحت عنوان «آفريقا بجز مصر»، پاريس، 1927م؛ د ـ ذكر اخبار بلاد الروم (آسيای صغير)، به كوشش تشنر، لايپزيگ، 1929م؛ ه‍ ـ ذكر اخبار الهند، به كوشش اشپيس، در مجموعة التصانيف المشرقية، لايپزيگ، 1943م؛ و ـ بخشی از كتاب مربوط به يمن، به كوشش ايمن سيد، قاهره، 1974م؛ ز ـ قبائل العرب فی القرنين السابع و الثامن الهجريّين، به كوشش دُرُتئا كراوولسكی، بيروت، 1985، 1986م. 

بخشهای خطی كتاب: الف ـ اجزاء 2ـ 5 از بخش اول و جزء 5 از بخش 2 دربارۀ ممالك اسلام آغاز و در ذكر وزيران مغرب پايان می‌پذيرد. نسخه‌هايی از اين جزء در ازهريه (ازهريه، 5 / 555-556) و دارالكتب (خديويه، 5 / 147، 149، 150) و به شمارۀ 341 در مجموعۀ لاندبرگ در اردن موجود است (بخيت، 3 / 45)؛ ب ـ جلدهاي 6 و 7 در ذكر فقهای مذاهب چهارگانه، لغويون و نحويون، طوايف فقرا، حكمای متكلمان، پزشكان؛ ج ـ جلد 8 و اجزاء 5 تا 10 از نوع دوم، و اجزاء 13، 14، 16، 17، 20 و 23 مشتمل بر شرح احوال موسيقی‌دانان، بزرگان و وزيران، طوايف كاتبان و خطيبان، و نيز شاعران سده‌های 4-7ق / 10-13م مغرب و شعرای اسلامی قرن اول ق است كه نسخه‌هايی از اين جزءها در كتابخانه‌های مهم جهان موجود است (نك‍ : خديويه، 5 / 147-150؛ بلوشه، 130، سيد، 3 / 50-51؛GAL, S, II / 175, 177; ESC2, I / 174-175؛ بخیت، 3 / 45-46؛ دوسلان، 407-408)؛ د ـ جزء 20، دربارۀ گياهان و جانوران، همراه با تصاوير رنگی از درختان و گياهان گلدار تدوين يافته، از اين جزء يك نسخه به شمارۀ 344 در كتابخانۀ منچستر موجود است (نك‍ : GAL, S, II / 175؛ مينگانا، 532-534)؛ ه‍ ـ جزء 23 دربارۀ تاريخ مربوط به سالهای 541-744ق است كه نسخه‌ای از آن به شمارۀ 2328 در پاريس موجود است (GAL, S, II / 177؛ دوسلان، 408). يك جلد نيز به شمارۀ 2329 در همانجا تحت عنوان سومين نوع «اجسام دهنيه» نگهداری می‌شود كه مؤلف در آن جيوه، گوگرد، موميا و كهربا را در شمار آن اجسام می‌آورد. ضمناً يك طرح تاريخ عمومی از ابتدای خلقت تا خلافت حضرت علی (ع) ارائه می‌كند، سپس از 12 امام و ساير اعقاب آن حضرت تا نسل پنجم سخن می‌راند.
خالدوف كتابی تحت عنوان تعليقة مختصرة من تاريخ ابن فضل الله المسمی بالمسالك و الممالك، مشتمل بر 14 باب به شمارۀ 9612 معرفی می‌كند كه مؤلف آن معلوم نيست (I / 448).
3. ممالك عبادالصليب يا رسالة تشتمل علی كلام اجمالی فی مشاهير ممالك عباد الصليب، كه ابن فضل الله آن را دربارۀ ممالك فرنگ زمان خود نوشته و در آن از اوضاع سياسی و اجتماعی سرزمينهای فرانسه، آلمان و ايتاليا، به ويژه اهلِ ونيز و جنوا و روابط و علايق آنان با مسلمانان بحث كرده است. اين كتاب با ترجمۀ ايتاليايی آن، توسط ميكله آماری در رم (1883م) به چاپ رسيده است .
4. دمعة الباكی. تنها اوراق به جا مانده از اين اثر، دو صفحۀ پايانی كتاب است مشتمل بر يك مينياتور در چستربيتی (رايس، 856-867). بغدادی از اين كتاب زير عنوان دمعة الباكی ويقظة الشاكی (1 / 110)، نام می‌برد، ولی صفدی دمعة الباكی ويقظة الساهر را تحت عنوان مستقل ذكر می‌كند (8 / 255).
5. الشَتَويّات، مجموعۀ نامه‌های ابن فضل الله است به تنی چند از علمای زمان خود، دربارۀ زمستان سخت 744ق دمشق، با پاسخهای آنها. اين جزوه به شمارۀ 351 در ليدن و 3104 در كتابخانۀ دانشگاه استانبول نگهداری می‌شود (ورهووه، GAL, II / 178; VII / 333؛ فروخ، 3 / 763). فؤاد سيد از اين كتاب به عنوان ديوان شعر ابن فضل الله نام می‌برد كه به شمارۀ 1144 در دانشگاه استانبول نگهداری می‌شود و آن را نسخۀ صحيح و معتبر ذكر می‌كند كه آخرش ناقص است (سيد، فهرس المخطوطات المصورة، 1 / 485-486).
6. مختصر قلائد العقيان (زركلی، 1 / 268)، يا الدرر الفرائد فی مختصر قلائد العقيان (فروخ، همانجا). اين كتاب خلاصه‌ای است از قلائد العقيان تأليف ابن خاقان (GAL, S, II / 176؛ معلوف، 3(1، 2) / 343)، نسخه‌ای از آن كه در 720ق نوشته شده، در دارالكتب مصر موجود است (زيدان، 3 / 244).
7. النبذة الكافية فی معرفة الكتابة و القافية، موجود در كتابخانۀ لايپزيگ به شمارۀ 493،(GAL، همانجا؛ فولرس، 150-151).
8. يقظة الساهر و وثبة الخاطر، موجود در كتابخانۀ احمديۀ تونس به شمارۀ 5433 (منصور، 133-134).

آثار يافت نشده

 1. حسن الوفاء لمشاهير الخلفاء (بغدادی، 1 / 110)؛ 2. الدائرة بين مكة و البلاد (سكعة، 743)؛ 3. الدعوة المستجابة، در يك جلد (صفدی، 8 / 255)؛ 4. ذهبيّة العصر (بغدادی، همانجا)؛ 5. سفرة السفرة (صفدی، همانجا)؛ 6. صبابة المشتاق (همانجا)؛ يا صبابة المشتاق فی المدائح النبّوية (بغدادی، همانجا) يا صبابة المشتاق فی البدائع النبويّة، ديوانی است مشتمل بر قصايدی در مدح پيامبر اسلام (ص) (فروخ، 3 / 763)؛ 7. فواضل السمر فی فضائل آل عمر، در 4 جلد (صفدی، همانجا)؛ 8. المبكيات (ابن شاكر، 637)؛ 9. نفحة الروض (صفدی، همانجا).

مآخذ: ابن اياس، محمدبن احمد، بدائع الزهور، به كوشش محمد مصطفی، قاهره، 1402ق / 1982م؛ ابن تغری بردی، النجوم؛ ابن حجر عسقلانی، احمدبن علی، الدرر الكامنة، به كوشش محمد عبدالمعيد، حيدرآباد دكن، 1392ق / 1972م؛ ابن شاكر كتبی، محمد، عيون التواريخ، استانبول، نسخۀ عكسی موجود در كتابخانۀ مركز؛ ابن فرات، محمدبن عبدالرحیم، تاريخ، به كوشش قسطنطين زريق و نجلا عزّالدّين، بيروت، 1938م؛ ابن فضل الله، احمدبن یحیی، مسالك الابصار فی ممالک الامصار، نسخۀ عكسی موجود در كتابخانۀ مركز؛ ابن قاضی شهبه، ابوبكر بن احمد، طبقات الشافعية، به كوشش حافظ عبدالعليم، حيدرآباد دكن، 1399ق / 1979م؛ ابن وردی، زين الدين عمر، تاريخ، به كوشش احمد رفعت بدراوی، بيروت، 1389ق / 1970م؛ ازهريه، فهرست؛ بخيت و ديگران، فهرس المخطوطات العربية المصورة، عَمّان، 1406ق / 1986م؛ بغدادی، هدیه؛ خديويه، فهرست؛ دليل المعرض الرابع لكتاب العربی، دمشق، 1988م؛ زركلی، اعلام؛ زيدان، جرجی، تاريخ آداب اللغة العربية، به كوشش شوقی ضيف، قاهره، دارالهلال؛ سكعه، مصطفی، مناهج التأليف عندالعلماء العرب (قسم الادب)، بيروت، 1982م؛ سيد، خطی؛ همو، فهرس المخطوطات المصورة، قاهره، 1954م؛ صفدی، خليل بن ایبک، الوافی بالوفيات، به كوشش محمد يوسف نجم، بيروت، 1391ق / 1971م؛ فروخ، عمر، تاريخ الادب العربی، بيروت، دارالعلم للملايين؛ معلوف، عيسی اسكندر، «من نفائس الخزانة التيمورية»، مجلة المجمع العلمی العربی، دمشق، 1923م؛ مقريزی، احمدبن علی، كتاب السلوك، به كوشش محمد مصطفی زياده، قاهره، 1958م؛ همو، خطط، بولاق، 1270ق؛ منصور، عبدالحفيظ، فهرس المخطوطات المكتبة الاحمدية بتونس، بيروت، 1388ق / 1969م؛ نيز:

Blochet; De Slane; ESC2 ; GAL; GAL, S; Khalidov; Mingana, A., Catalogue of the Arabic manuscripts in the John Rylands Library Manchester, Manchester, 1934; Rice, D. S., «A Miniature in an Autograph of Shihāb al dīn Ibn FaĐlallāh al-‘Umarī», BSOAS, London, 1950, vol. XIII(3); Vollers, K., Katalog der islamischen... Leipzig, 1975; Voorhoeve.

ابوالحسن دیانت