ابن فرحون

اِبْنِ فَرْحون، عنوان افراد خاندانی از فقها و علمای مالكی ساكن مدينه. اينان از آن جهت كه نسبشان به بنی‌يَعْمَر ـ از شاخه‌های قبيلۀ كنانه ـ می‌رسد، يعمری نيز خوانده می‌شدند (سمعانی، 13 / 514). ظاهراً اصل اين خاندان از حوالی جَيّان اندلس بود كه از آنجا به تونس و سپس به مدينه نقل مكان كرده‌اند (ابن فرحون، 1 / 454؛ بابا تنبكتی، 30). افراد شناخته شدۀ اين خاندان عبارتند از:

1. ابوالحسن علی بن محمد بن فرحون بن محمد بن فرحون

 ملقب به نورالدين (698-746ق / 1298-1345م). وی در فقه و حديث و فنون شعری تبحر داشت. از مشايخ او می‌توان به زين‌الدين طبری، شمس‌الدين ذهبی، محمد بن عربشاه و ابن جابرِ وادی‌آشی اشاره كرد (ابن فرحون، 2 / 124). از شاگردان او تنها از ابوالعباس قباب ياد شده كه در مغرب او را ديده بوده است (همو، 2 / 125). علی ابن فرحون پس از 730ق برای كسب دانش بارها به مصر و مغرب و قدس و دمشق سفر كرد و صفدی (7 / 49) در 741ق او را در دمشق ملاقات كرده است. از گفتۀ همو چنين برمی‌آيد كه وی در شعر تبحر داشته و در تصدير و تعجيز لامية العجم، سبكی را به كار برده كه منحصر به او بوده است (7 / 50-51). آثار خود وی نيز تأييد می‌كند كه چيره‌دستی او در فنون شعری بيش از جنبه‌های ديگر بوده است. 

آثـار

 1. تواريخ الاخبار و التعريف بنسب النبی المختار، كه نسخه‌ای از آن در رباط موجود است (وكيل، 2(4) / 131)؛ 2. الزاهر فی المواعظ و الحكايات و الاحاديث و الذخائر، كه نسخه‌هایی از آن در كتابخانۀ سلطنتی برلين ( آلوارت، شم‍ 8796) و ديگر كتابخانه‌ها وجود دارد (مجلة معهد المخطوطات، 5(2) / 223؛GAL, S, II / 227)؛ 3. نزهة النظر و نخبة الفكر، كه تصدير و تعجيز و تذييلی بر لامية العجم است و دو نسخه از آن در كتابخانۀ اسكوريال (ESC2، شم‍ 470(13)) و خزانۀ آل محفوظ در عراق (مجلة معهد المخطوطات، 6 / 47) موجود است (برای ديگر آثار، نك‍ : ابن فرحون، 2 / 125-126). وی ديوان شعری نيز داشته (ابن حجر، 137) و پاره‌ای از اشعار او را سخاوی (3 / 256) آورده است. 

2. عبدالله بن محمد

(693- 769ق / 1294- 1368م)، برادر علی بن فرحون، مورخ و قاضی مدينه. او در فقه، حديث و ادبيات عرب تبحر داشت. در مدينه تولد و نشأت يافت و زندگی خود را بيشتر در همانجا گذرانيد. از اوايل جوانی به فراگيری ادبيات عرب روی آورد و مشايخ او بيشتر همان مشايخ برادرش علی بودند (ابن فرحون، 1 / 454-455). سخاوی (2 / 404-405) چند تن از شاگردان او را نام برده است. عبدالله بن فرحون پس از 746ق نزديك 20 سال به نيابت قضا در مدينه اشتغال داشت و در 765ق رسماً به عنوان قاضی آن شهر تعيين گرديد (ابن فرحون، 1 / 455-457؛ سخاوی، 2 / 404). در طول مدت تصدی قضا، به تضعيف شيعيان مدينه پرداخت و به فعاليت گسترده‌ای برضد اين گروه و بزرگان آنان دست زد. شايد بر اثر همين تعصب شديد بود كه مورد سوءِ قصد قرار گرفت، ولی جان سالم به در برد (همانجا).
از آثار وی چند اثر خطی به شرح زير هم اكنون موجود است: العدة فی اعراب العمدة، كه دو نسخه از آن در دارالكتب مصر (سيد، 2 / 123) و كتابخانۀ عباسيۀ بصره (مخطوطات، 98) نگهداری می‌شود؛ نصيحة المشاور و تسلية المجاور، كه در تاريخ مدينه و اثر مهم اوست. نسخه‌ای از آن در دارالكتب مصر موجود است؛ (GAL, S, II / 221) در مورد ديگر آثار وی، نك‍ : ابن فرحون، 1 / 457- 458).

3. ابوالوفا ابراهيم بن علی بن محمد، ملقب به برهان‌الدين

(د 799ق / 1397م)، قاضی، فقيه و طبقات‌نويس مالكی. وی چندی پس از 730ق / 1330م در مدينه چشم به جهان گشود (ابن حجر، 1 / 53؛ سخاوی، 1 / 131) و از مشايخی چون جمال‌الدين محمد بن احمد مطری، ابن عبدالله وادی آشی (ابن قاضی شهبه، 3 / 623) و عمويش عبدالله استفاده نمود. محب‌الدين طبری و ابوالفتح مراغی از شاگردان او به شمار می‌روند (بابا تنبكتی، 30؛ سخاوی، 1 / 132). وی سفرهای متعددی به مصر و شام داشت. مهم‌ترين مرحلۀ زندگی او زمانی بود كه در 793ق به عنوان قاضی مدينه تعيين گرديد، در آن زمان فقه مالكی در مدينه بسيار محدود شده و پيروان آن رو به كاهش بودند، ولی ابن فرحون در دوران تصدی قضا كوشش بسياری در جهت قوّت بخشيدن به اين مذهب كرد (بابا تنبكتی، 30-31).

آثـار چاپی

 1. تبصرة الحكام فی اصول الاقضية و مناهج الاحكام. اين اثر نخستين بار در 1301ق در مصر به چاپ رسيده و چندين بار پس از آن تجديد چاپ شده است؛ 2. درّة الغواص فی محاضرة الخواص يا الغاز ابن فرحون، كه از اولين آثار مالكيان در الغاز فقهی است و يك بار به كوشش محمد ابوالاجفان و عثمان بطيخ، در تونس (1980م) و بار دوم به كوشش همان محققان در بيروت (1985م) منتشر شده است؛ 3. الديباج المُذْهَب فی معرفة اعيان علماءِ المَذْهَب، در طبقات مالكيّه و يكی از مشهورترين تأليفات اوست و مؤلف در آن از 630 تن از فقيهان و راويان و مؤلفان مالكی ياد كرده است، ولی بيشتر به نقل سخن گذشتگان پرداخته و تنها آن قسمت از اين تأليف حائز اهميت است كه در آن از معاصران خود سخن گفته است (ابن فرحون، 1 / 4). اين كتاب چندين بار چاپ شده و آخرين چاپ آن در دو جلد در قاهره به كوشش محمد احمدی ابوالنور در 1972-1976م انجام گرفته است. محقق در مقدمۀ كتاب تحليلی نيز از سبك مؤلف ارائه كرده است. بر اين كتاب ذيلهايی نوشته شده است. از آن جمله كفاية المحتاج، از خود ابن فرحون و نيل الابتهاج، از بابا تنبكتی:.

آثـار خطی

 1. ارشاد السالك الی افعال المناسك، كه نسخه‌ای از آن در كتابخانۀ صبيحيه در سلا مضبوط است (حجی، شم‍ 194؛ نك‍ : بابا تنبكتی، 32)؛ 2. تسهيل المهمات فی شرح جامع الامهات ابن حاجب، كه نسخه‌ای از آن در ژنو نگهداری می‌شود (لوكا، 27-28؛ برای ديگر آثار وی، نك‍ : بابا تنبكتی، همانجا).
ابن فرحون فرزندی به نام ابواليمن محمد (مخلوف، 239) داشته كه تأليفی با عنوان المسائل الملقوطة من الكتب المبسوطة دارد و نسخه‌ای از آن در كتابخانه‌ای شخصی در تونس موجود است (ابوالاجفان، 375).

مآخذ

ابن حجر عسقلانی، احمدبن علی، الدرر الكامنة، حيدرآباد دكن، 1394ق / 1974م؛ ابن فرحون، ابراهيم بن علی، الديباج المذهب، به كوشش محمد احمدی ابوالنور، قاهره، 1972-1976م؛ ابن قاضی شهبه، تاريخ، به كوشش عدنان درويش، دمشق، 1977م؛ ابوالاجفان، محمد و عثمان بطیخ، فهرست مآخذ تحقيق دربارۀ درة الغواص ابن فرحون، بيروت، 1406ق / 1985م؛ بابا تنبكتی، احمد، «نيل الابتهاج»، در حاشيۀ الديباج المذهب ابن فرحون، قاهره، 1351ق؛ حجی، محمد، فهرس الخزانة العلمية الصبيحية بسلا، كويت، 1406ق / 1985م؛ سخاوی، عبدالرحمن بن محمد، التحفة اللطيفة، به كوشش اسعد طرابزونی حسينی، قاهره، 1399ق / 1979م؛ سمعانی، عبدالكريم بن محمد، الانساب، حيدرآباد دكن، 1402ق / 1982م؛ سيد، خطی؛ صفدی، خليل بن ایبک، اعيان العصر، نسخۀ عكسی موجود در كتابخانۀ مركز؛ مجلة معهد المخطوطات العربية، قاهره، 1379ق / 1959-1960م؛ مخطوطات المكتبة العباسية فی البصرة، بيروت، 1407ق / 1986م؛ مخلوف، محمدبن محمد، شجرة النور الزكية، بيروت، 1350ق؛ وكيل، مختار، فهرست المخطوطات المصورة (التاريخ)، قاهره، 1390ق / 1970م؛ نيز: 

Ahlwardt; GAL, S; ESC2 ; Louca, A., Catalogue des manuscrits arabes, Genève, 1968.

مهدی سلماسی