ابن فرج

اِبْنِ فَرَج، ابوعمر احمد بن محمد بن فرج جَيّانی (د صفر 366 / اكتبر 976)، شاعر و اديب اواخر عصر امويان اندلس. وی اهل جَيّان بود (نك‍ : ابن بشكوال، 1 / 11)، اما در قرطبه می‌زيست (قس: فروخ، 4 / 282). از جزئيات زندگی و تحصيلات او اطلاعی در دست نيست، تنها می‌دانيم كه در ميان شاعران و اديبان حَكَم المُسْتَنْصِر خليفۀ اموی، مقامی خاص يافته بود (ابن خاقان، 79)و اثر مشهور خود كتاب الحدائق را به وی تقديم كرده (حميدی، 1 / 169؛ ياقوت، 3 / 237؛ ابن دحيه، 4) و در آن او را به فضل و ادب ستوده بود (ابن ابار، 1 / 205).
او كه به جمع‌آوری شعر شاعران اندلسی سخت علاقه‌مند بود (ابن سعيد، 2 / 56) و ظاهراً قصد داشت برتری شاعران اندلسی را بر همتايان شرقيشان نشان دهد، دست به تأليف كتاب الحدائق زد (نك‍ : فروخ، همانجا). كتاب مذكور كه جُنگی از اشعار شاعران اندلسی و در معارضه با كتاب الزَهرۀ ابن داوود اصفهانی نگاشته شده بود، شامل 200 باب (بدون تكرار نام باب) و هر باب نيز شامل 200 بيت بود و بدين سان، ابواب و ابيات كتاب او، دقيقاً دو برابر منقولات ابن داوود می‌گرديد (حميدی، همانجا؛ ضبی، 151-152؛ قس: فروخ، همانجا). اين كتاب كه به گفتۀ ابن حزم در نيكويی و حسن انتخاب اشعار بی‌مانند بوده (نك‍ : حميدی، همانجا) و از منابع مهم ادبيات اندلس شمرده می‌شده (نك‍ : عباس، 283)، امروزه از ميان رفته و جز پاره‌هايی پراكنده از آن در دست نيست. 
مقام عالی شاعر در بارگاه حَكَم البته مانع از زندانی شدن وی در پايان عمر نشد، چه او كه ظاهراً مردی مغرور و معارضه‌جو بود (نك‍ : ابن خاقان، 79؛ قس: عباس، همانجا)، به دليلی نامعلوم حَكَم المستنصر را هجو گفت. حكم نيز در خشم شد و او را به زندان افكند (نك‍ : حميدی، 1 / 170؛ ابن خاقان، 80؛ ابن بشكوال، 1 / 11). در ايام حبس اشعاری بسيار سرود و رسايلی فراوان خطاب به حَكَم نوشت كه گويند به دست او نمی‌رسيده است (نك‍ : ابن بشكوال، همانجا). فعاليت علمی او نيز در اين مدت ظاهراً ادامه داشته، چه به روايت ابن بشكوال (همانجا) طالبان علم در زندان به ديدار او می‌شتافتند و از محضرش بهره می‌بردند. اين وضع تا پايان عمر وی ادامه داشت. تاريخ دقيق مرگ وی روشن نيست، اما از آنجا كه مرگ او اندكی پس از مرگ حَكَم روی داده (نك‍ : ابن بشكوال، همانجا؛ ابن ابار، 1 / 250)، می‌توان حدس زد كه در 366ق درگذشته است. 
از ابن فرج ديوان شعری در دست نيست، اما قطعات متعددی از روضيات و اشعار تغزلی و حكمت‌آميز او را كه لطافت و نجابت از خصوصيات آنهاست، نقل كرده‌اند.
گذشته از كتاب الحدائق اثر ديگري نيز به ابن فرج نسبت داده شده كه از آن با عنوان كتاب فی الْمُنْتَزين و القائمين باِلاندلس و أَخْبارِهِم، ياد كرده‌اند (نك‍ : حميدی، 1 / 169؛ ياقوت، همانجا؛ ضبی، 152).
وی دو برادر شاعر به نامهای سعيد و عبدالله داشته و حميدی (1 / 354، 395) اشعاری از آنان را نقل كرده است. 

مآخذ

 ابن ابار، محمدبن عبدالله، الحلة السيراء، به كوشش حسين مؤنس، قاهره، 1963م؛ ابن بشكوال، خلف بن عبدالملک، كتاب الصلة، به كوشش عزت عطار حسينی، قاهره، 1374ق / 1955م؛ ابن خاقان، فتح، مطمح الانفس، قسطنطنيه، 1302ق؛ ابن دحيه، عمربن حسن، المطرب من اشعار اهل المغرب، به كوشش ابراهيم ابياری و ديگران، قاهره، 1954م؛ ابن سعيد، علی بن موسی، المغرب، به كوشش شوقی ضيف، قاهره، 1955م؛ حميدی، محمدبن فتوح، جذوة المقتبس، به كوشش ابراهيم ابياری، بيروت، 1403ق / 1983م؛ ضبی، احمدبن یحیی عمیره، بغية الملتمس، بيروت، 1967م؛ عباس، احسان، تعليقات بر التشبيهات من اشعار اهل اندلس ابن كتانی، بيروت، 1406ق / 1986م؛ فروخ، عمر، تاريخ الادب العربی، بيروت، 1984م؛ ياقوت، ادبا. 

عباس حجّت جلالی