ابن فرات، عزالدین

اِبْنِ فُرات، عزّالدين عبدالرحيم بن محمد بن عبدالرحيم (759-16 يا 26 ذيحجۀ 851ق / 1357-22 فوريه يا 3 مارس 1448م)، محدث و قاضی حنفی مصر و فرزند ابن فرات مورخ. وی در قاهره چشم به جهان گشود و در همانجا رشد يافت. ضمن حفظ قرآن، دو متن مهم فقه حنفی، العمدة و البداية، را نيز حفظ كرد. از 771ق به بعد دانش خود را بر فقيهان مذاهب اربعۀ اهل سنت عرضه داشت و از سراج‌الدين هندی و شمس‌الدين طرابلسی (از حنفيان)، بلقينی و ابن ملقن (از شافعيان)، ابن مرزوق كبير و برهان‌الدين اخنايی (از مالكيان) و علاءالدين كنانی و شمس‌الدين زركشی (از حنبليان) اجازه دريافت كرد (سخاوی، الضوء، 4 / 186، طبقات، 128، التبر، 193). او فقه حنفی را از قاضيان آن مذهب چون شرف‌الدين ابن منصور، جمال‌الدين ملطی و ديگران، نحو را از محب‌الدين ابن جمال‌الدين ابن هشام و برهان‌الدين دجوی و شرح الفیۀ زين‌الدين عراقی را (در علم حديث) از خود او آموخت و نكت وی را نيز نزد ابن صلاح خواند. ابن فرات سخت تحت تأثير شخصيت زين‌الدين عراقی بود، از او با لقب شيخ و امام ياد می‌كرد و بخش قابل توجهی از امالی او را نيز تحرير نمود (همو، الضوء، طبقات، همانجاها). 
وی همچنين از حسين بن عبدالرحمن تكريتی، مجدالدين اسماعيل حنفی، جمال‌الدين رشيدی و ديگران استماع حديث نمود (همو، الضوء، 4 / 186-187، طبقات، 129، التبر، 193) و از قريب 230 شيخ اجازۀ روايت گرفت كه در روايت از اكثر اين مشايخ متفرد است. با اينكه ابن فرات بسياری را علم حديث آموخت، از وی كم روايت شده و از‌اين‌رو سخاوی اصحاب وی را مورد نكوهش قرار داده است (همو، التبر، 194، الضوء، طبقات، همانجاها).
ابن فرات از 811ق به بعد به نيابت از امين طرابلسی عهده‌دار قضا گرديد. همچنين از ظواهر امر برمی‌آيد كه به جانشينی مجدالدين اسماعيل نيز نايل آمده است (سخاوی، الضوء، همانجا). اثر موجود وی تلخيصِ شرح منظومۀ ابن وهبان در فقه حنفی با عنوان نخبة الفوائد من عقد القلائد فی حل قيد الشرائد و نظم الفرائد است كه نسخه‌های آن در مصر و استانبول وجود دارد (خديويه، 3 / 142؛ TS، شم‍ GAL, S, II / 95; 3993). به ابن فرات ديوانی هم نسبت داده‌اند كه نسخه‌ای از آن در برلين نگاهداری می‌شود. ( آلوارت، شم‍ 7900). او اثر ديگری نيز تحت عنوان تذكرة الانام فی النهی عن القيام، داشته است (حاجی خليفه، 1 / 385). گفته‌اند آثار علمی ابن فرات از جهت بيان و عربيت ضعيف بوده است (سخاوی، الضوء، 4 / 188، طبقات، 130).

مآخذ

 حاجی خليفه، كشف؛ خديويه، فهرست؛ سخاوی، محمدبن عبدالرحمن، التبر المسبوك، قاهره، مكتبة الكليات الازهرية؛ همو، الضوء اللامع، قاهره، 1354ق؛ همو، طبقات الحنفية، نسخۀ عكسی موجود در كتابخانۀ مركز؛ نيز:

Ahlwardt; GAL, S; TS.

عباس نقیئی