ابن فتی

اِبْنِ فَتى، ابوعبدالله سلمان (سليمان) بن عبدالله (د صفر 493 يا 494 / دسامبر 1099 يا 1100)، نحوی، لغوی، اديب و مفسر قرآن. وی اهل نهروان بود (باخرزی، 1 / 350؛ ابن ماكولا، 7 / 264) و از او با نسبت حلوانی (ابن انباری، 252؛ ابن جوزی، 9 / 115) و حلوانی نهروانی (قفطی، 2 / 26) نيز ياد كرده‌اند. ابن فتی در ری پرورش يافت (ياقوت، 11 / 252) و سپس در حدود 430ق به بغداد رفت و در مدرسۀ نظاميه به تحصيل علم پرداخت (ابن انباری، ياقوت، همانجاها). در آنجا نحو را از ابوالقاسم عبدالواحد بن برهان و عمر بن ثابت ثمانينی و لغت را از ابوالقاسم عبيدالله بن محمد رَقّی و حسن بن محمد دهّان فراگرفت و از ابوطالب بن غيلان و ابومحمد جوهری و ابوطيب طبری حديث شنيد (ابن انباری، همانجا؛ صفدی، 15 / 311؛ سيوطی، 1 / 595). مدتی نيز نزد ابن ماكولا به فراگيری دانش پرداخت و ديرزمانی در خدمت او باقی ماند (ابن ماكولا، همانجا). پس از آنكه در علوم نحو، لغت و تفسير مهارت لازم را به دست آورد، در شهرهای مختلف عراق به تدريس پرداخت (صفدی، همانجا). چندی هم در ناحيۀ جبل زيست. ابن ماكولا (همانجا) وي را بارها در ری و نيز در همدان ديده و شعر و ادب و قدرت حافظۀ او را ستوده است. در 463ق در نيشابور بوده و باخرزی كه در آنجا با وی معاشرت داشته، او را هم‌طراز مبرّد و زجّاج دانسته است (1 / 350). ابن انباری (همانجا) او را ثقه دانسته و مانند بسياری از قدما (نك‍ : ابن جوزی، قفطی، همانجاها) دانش وی را ستوده است. برخی (ذهبی، 19 / 612) او را معلم فرزندان نظام‌الملك دانسته‌اند.
وی در واپسين سالهای عمر به اصفهان رفت و در آنجا ساكن شد و به تدريس پرداخت و سرانجام در همانجا درگذشت (ابن جوزی، همانجا؛ قفطی، 2 / 27).
ابن فتی شعر نيز می‌سرود و مجموعاً 18 بيت از اشعار برجای ماندۀ او كه بيشتر در مدح و غزل و حكمت است، در منابع آمده است (باخرزی، 1 / 350-351؛ صفدی، 15 / 312؛ ياقوت، 11 / 252-253). در ميان اين اشعار بخشی از قصيده‌ای است كه در مدح اسماعيل بن عباد سروده شده است. باخرزی (1 / 350) كه چند قطعه از اشعارش را از زبان خود او شنيده بوده، سروده‌های او را برتر از اشعار همگنانش دانسته است. 
وی فرزندی نيز به نام حسن داشته كه از فضلا و مدرسين مدرسۀ نظاميه بوده است (صفدی، 15 / 312). 
از تأليفات او اينك چيزی برجای نمانده و عناوين كتبی كه به او نسبت داده‌اند، عبارتند از: 1. الامالی، 2. التفسير يا التفسير علی القـراءات، 3. شرح ايضـاح ابن جنی، 4. شرح ديـوان المتنبی، 5. علل القراءات، 6. القانون، 10 جلد در لغت (صفدی، سيوطی، همانجاها).

مآخذ

 ابن انباری، عبدالرحمن بن محمد، نزهة الالباء، به كوشش ابراهيم سامرايی، بغداد، 1959م؛ ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی، المنتظم، حيدرآباد دكن، 1359ق؛ ابن ماكولا، علی بن هبةالله، الاكمال، حيدرآباد دكن، 1406ق / 1986م؛ باخرزی، علی بن حسن، دمية القصر، به كوشش سامی مكی العانی، بغداد، 1390ق / 1970م؛ ذهبی، محمدبن احمد، سير اعلام النبلاء، به كوشش شعيب ارنؤوط، بيروت، 1405ق / 1985م؛ سيوطی، بغية الوعاة، به كوشش محمد ابوالفضل ابراهيم، قاهره، 1384ق / 1964م؛ صفدی، خليل بن ایبک، الوافی بالوفيات، به كوشش ب. راتكه، بيروت، 1399ق / 1979م؛ قفطی، علی بن یوسف، انباه الرواة، به كوشش محمد ابوالفضل ابراهيم، قاهره، 1371ق / 1952م؛ ياقوت، ادبا.

عباس حجّت جلالی