ابن غلبون، ابوالحسن

اِبنْ غَلْبُون، ابوالحسن طاهر بن عبدالمنعم بن عبیدالله (د 399ق / 1009م)، مقری شافعی مصری.
وی در مصر به فراگیری قرائت پرداخت و علاوه بر پدرش (ه‍ م، ابن غلبون، عبدالمنعم) از محضر ابوعدی عبدالعزیزبن علی مصری بهره برد. او در اواخر 350-360 یا در میانۀ 360-370ق برای تکمیل آموخته‌های خود رهسپار عراق شد و این پس از 356ق سال وفات علی بن محمدبن جعفر بغدادی که از او با واسطه روایت کرده (نک‍ : ابن جزری، النشر، 1 / 182) و پیش از 368ق سال وفات استادانش علی ابن محمد هاشمی و ابوبکر قطیعی (نک‍ : ادامۀ مقاله) بود. طاهر در بصره از مشایخی چون علی بن محمدبن صالح هاشمی، محمدبن یوسف بن نهار حرتکی و علی بن محمد بن خُشنام قرائت آموخت (ابوعمرودانی، 14-15؛ ذهبی، تاریخ، 372؛ ابن جزری، غایة، 1 / 339). در آنجا از ابن حیویۀ نیشابوری و حسن بن رشیق حدیث شنید و در بغداد به دیدار ابوبکر قطیعی نایل شد (ذهبی، معرفة، 1 / 297). او ملاقاتی هم با ابن خالویه (د 370ق / 980م) در حلب داشته است (همانجا). گویا طاهر در کنار قرائت به فراگیری ادب نیز توجه داشته و در پاره‌ای منابع به آگاهی او در این زمینه اشاره رفته است (نک‍ : ناصف، 36، 38). طاهر پس از بازگشت به مصر به عنوان استادی معتبر در قرائت شناخته می‌شد (نک‍ : ذهبی، العبر، 3 / 70؛ ابن جزری، غایة، همانجا). چنانکه ابوعمرودانی او را میان معاصرانش در فهم و دانش بی‌همتا خوانده است (همانجا). او به ویژه پس از وفات پدرش (389ق / 999م) مورد توجه اهل قرائت قرار گرفت (نک‍ : ناصف، 38، به نقل از تاریخ مسّبحی). به نظر می‌رسد سفر طاهر به بصره در احراز جایگاه علمی او در مصر نقش بسزایی داشته است. وی با استماع از بصریان در قرائاتی چون روایت حفص از عاصم از آنچنان طریقی برخوردار شد که همواره عالی‌ترین طریق تلقی می‌شد و مورد توجه مقریانی چون ابوعمرودانی و ابن بلیمه قرار داشت (نک‍ : اوعمرودانی، 14؛ ابن جزری، غایة، 1 / 568، تحبیر، 29، النشر، 1 / 152). وی همچنین در این سفر با قرائت یعقوب که در آن روزگار در بصره رواج داشت، آشنا شده و آن را به دو روایت رویس و روح از ابن خشنام فراگرفت (همان، 1 / 182-184). او یعقوب را در کنار قاریان هفتگانه به عنوان قاری هشتم جای داد و کتابی به نام التذکرة در قرائات هشتگانه پرداخت. چنین می‌نماید که التذکرة در مقایسه با قدیم‌ترین آثار تألیف شده در قرائات هشتگانه چون المختار ابوبکر احمدبن عبیدالله بن ادریس و اختلاف القراء الثمانیۀ ابوالحسن علی بن جعفر رازی (دح 410ق) نخستین تألیف بوده است (نک‍ : پرتسل، 30-34). ابن ندیم در الفهرست که در حدود 377ق نوشته شده، قرائت یعقوب را در زمرۀ قرائات شاذ شمرده (ص 33) و مقدسی در احسن التقاسیم که در فاصلۀ 375-380ق تألیف شده، تنها از رواج قرائتهای هفتگانه در مصر آگاهی می‌دهد (ص 202)؛ بنابراین طاهر را باید از اولین مبلغان این قرائت هشتم در مصر تلقی کرد، چنانکه ابوعمرودانی نیز قرائت مزبور را از او گرفته بود (نک‍ : ابن جزری، النشر، 1 / 182-184). ابوعمرودانی، مقری نامدار اندلس، در فاصلۀ 397- 399ق در مصر از او استفاده کرده است (نک‍ : ابوعمرودانی، 14-15؛ قس: ابن جزری، غایة، 1 / 339، 503). اینکه نام کسانی چون ابوعمرو، ابراهیم بن ثابت اقلیشی، ابوالفضل عبدالرحمن بن احمد رازی، ابوالفتح احمدبن بابشاذ عراقی و محمدبن احمدبن علی قزوینی به عنوان شاگردان طاهر (ذهبی، تاریخ، همانجا؛ ابن جزری، همان، 1 / 339) به چشم می‌خورد، بیانگر این نکته است که حوزۀ قرائت مصر و به طور خاص ابن غلبون تا چه حد طالبان را از مشرق و مغرب بدان سو می‌کشیده است.
اگرچه مقایسه بین عناوین بابهای کتاب التذکرة (نک‍ : پرتسل، 30-31) با التیسیر ابوعمرودانی (نک‍ : فهرست کتاب التیسیر) نشان می‌دهد که التذکرۀ ابن غلبون می‌توانسته است الگوی ابوعمرو در باب بندی کتاب التیسیر و سبک تألیف وی بوده باشد، ولی کتاب ابن غلبون بیشتر در همان محدودۀ مصر مورد توجه بوده است (مثلاً نک‍ : ابن جزری، النشر، 1 / 73-74؛ رودانی، 152، که در آن اشتباهاً به جای نام طاهر نام پدر وی آمده است). التذکرة یکی از منابع ابن جزری در تألیف النشر بوده، و امروزه چند نسخۀ خطی از آن در کتابخانه‌های وهبی افندی و عاطف افندیِ ترکیه (نک‍ : پرتسل، همانجا، GAS, 1 / 16) و خزانۀ رباط (مجموعة مختارة، 15) موجود است. شایان ذکر است که نسخه‌ای از کتاب الحجة فی علل القراءات السبع ابوعلی فارسی (د 377ق) در کتابخانۀ مراد ملای استانبول نگهداری می‌شود که بر روی مجلدات آن نام طاهربن غلبون به عنوان کاتب نوشته شده است و در تاریخ کتابت آن ابهاماتی وجود دارد (نک‍ : ناصف، 35- 38؛ پرتسل، 19).

مآخذ

ابن جزری، محمدبن محمد، تحبیر التیسیر، بیروت، دارالکتب العلمیة؛ همو، غایة النهایة، به کوشش گ. برگشترسر، قاهره، 1352ق / 1933م؛ همو، النشر، به کوشش علی محمد ضباع، قاهره، کتابخانۀ مصطفی محمد؛ ابن ندیم، الفهرست؛ ابوعمرودانی، عثمان بن سعید، التیسیر، به کوشش اوتوپرتسل، استانبول، 1930م؛ ذهبی، محمدبن احمد، تاریخ اسلام، به کوشش عمر عبدالسلام تدمری، حوادث، 381-400ق، بیروت، 1409ق / 1988م؛ همو، العبر، به کوشش فؤاد سید، کویت، 1961م، همو، معرفة القراء الکبار، به کوشش محمد سید جادالحق، قاهره، 1387ق / 1967م؛ رودانی، محمدبن سلیمان، صلة الخلف، به کوشش محمد حجی، بیروت، 1408ق / 1988م؛ مجموعة مختارة لمخطوطات عربیة نادرة من مکتبات عامة فی المغرب، بیروت، 1407ق / 1986م؛ مقدسی، محمدبن احمد، احسن التقاسیم، به کوشش دخویه، لیدن، 1906م؛ ناصف، علی النجدی و دیگران، مقدمۀ الحجة فی علل القراءات السبع، قاهره، 1385ق / 1965م؛ نیز:

GAS; Pretzl, O. “Die Wissenschaft der Koranlesung”, Islamica, Leipzig, 1934, vol. XI.

بخش فقه، علوم قرآنی و حدیث