ابن غضائری، احمد

اِبْنِ غَضائِری، احمد بن حسين بن عبيدالله بن ابراهيم بن عبدالله غضائری، رجال‌شناس و محدث امامی بغداد در سده‌های 4 و 5ق / 10 و 11م. كنيۀ وی به اختلاف ابوالحسن يا ابوالحسين ضبط شده است (نك‍ : طوسی، چ مرتضويه، 1، چ حيدريه، 24؛ نجاشی، 11؛ ابن طاووس، 25، 82، 195؛ علامۀ حلی، 8). زندگی وی در هاله‌ای از ابهام قرار دارد، چرا كه در منابع رجالی شيعه همچون الفهرست و رجال طوسی، رجال نجاشی و آثار متأخر كه با استناد به اين منابع نوشته شده‌اند، شرح حالی از وي به دست داده نشده و تنها نجاشی در برخی نقل قولهايی كه از وی نموده، به زندگی و دانش وی اشارتی كرده است. همچنين از قراينی، نظير سندی كه افندی (2 / 135-136) به نقل از فلاح السائل ابن طاووس به دست داده، برمی‌آيد كه وفات وی چندی پس از فوت پدرش (15 صفر 411) واقع شده است (قس: طوسی، چ مرتضويه، 2). از استادان و مشايخ وی تنها پدرش حسين بن عبيدالله (ه‍ د، غضائری) كه از محدثان بنام بغداد بوده، احمد بن عبدالواحد ابن عبدون و ابوالحسين محمد بن عثمان نصيبی را می‌شناسيم (نجاشی، 83، 219، 258- 259؛ افندی، همانجا، به نقل از فلاح السائل). از شاگردان او كسی را نمی‌شناسيم، تنها می‌دانيم كه نجاشی از نظرات رجالی و تاريخی وی بسيار استفاده نموده و به گفته‌های وی در زمينۀ رجال ارزش بسيار می‌داده است (نك‍ : نجاشی، 269، كه به اجتماع خودش با ابوالحسن علی بن محمد بن شيران اُبُلّی نزد ابن غضائری اشاره دارد). به هر روی نقل و پذيرش ديدگاههای ابن غضائری در جرح و تعديل روات توسط نجاشی، نشان دهندۀ ميزان اعتماد و وثوق بر ابن غضائری است (نك‍ : دنبالۀ مقاله). گفتنی است كه ياقوت (2 / 202) از شخصی همنام و هم‌نسب ابن غضائری ياد كرده و به او نسبت «اسدی» و «غضاری» داده كه به نظر نمی‌رسد كسی جز ابن غضائری باشد. ياقوت او را از اديبان و فضلا شمرده و افزوده كه وی دارای خطی به روش خط خوشنويس معروف وزير ابن مقله (ه‍ م) بوده است.
در مورد آثار ابن غضائری بايد گفت كه طوسی در مقدمۀ الفهرست (چ مرتضويه، 1-2)، آنجا كه دربارۀ فهرستهای اماميه سخن می‌گويد، يادآور شده كه وی دو كتاب: يكی در ذكر «مصنفات» و ديگری در يادكرد «اصول» اماميه تأليف كرده بوده است. همو افزوده كه ابن غضائری در اين دو كتاب بيش از پيشينيان كوشش كرده تا به تفصيل آثار اماميه را معرفی نمايد. اما طوسی (همانجا) به نقل از منبع مجهولی نقل كرده كه به سبب كم توجهی بازماندگانش، اين دو كتاب و ديگر كتابهای او از بين رفته‌اند. با اين وصف، نجاشی گاه با عبارت «قال احمد بن الحسين» يا «ذكر ... »، بدون بردن نام كتابی از ابن غضائری (مگر در يك مورد، نك‍ : دنبالۀ مقاله)، به نقل نظرات وی می‌پردازد (صص 11، 198، جم‍ ‌). از بررسی اين منقولات می‌توان دريافت كه نجاشی احتمالاً كتاب مصنفات او را در دست داشته و از آن در موارد مكرر استفاده نموده است (نك‍ : صص 37، 459، جم‍ ‌). ابن غضائری ظاهراً جز دو كتاب ياد شده، اثر ديگری در تاريخ داشته كه نجاشی (ص 77) در شرح حال برقی از آن بهره برده و محتملاً چيزی جز شرح حال محدثان اماميه نبوده است (قس: صص 52، 193-194، 258). نجاشی در 3 مورد (صص 122، 154، 185) نيز به نقل نظرات جرح و تعديلی ابن غضائری دربارۀ روات پرداخته كه می‌تواند از كتابی جز آثار مذكور گرفته شده است.
از بررسی برگرفته‌های نجاشی از ابن غضائری برمی‌آيد كه وی در شناخت آثار اماميه اهتمام بسيار داشته و حتی برخی كتابها را تنها او ديده و شناسانيده است. دايرۀ اين تحقيق و كاوش را می‌توان در آثار ادبی و تاريخی اماميه نيز ملاحظه كرد (نك‍ : همو، 11، 37، 65-66، 141، جم‍ ‌). آنچه مسلم می‌نمايد آن است كه ابن غضائری در زمينۀ «رجال‌شناسی» و «كتاب‌شناسی» از پدرش كه از دانشمندان بزرگ بغداد بوده و ظاهراً مكتب ويژه‌ای در رجال‌شناسی داشته، استفادۀ بسيار برده و شايد از‌اين‌رو بوده كه نجاشی تا بدين حد به گفته‌های همدرسش توجه داشته است. از سدۀ 7ق / 13م، در پی مطرح شدن كتابی كه نخستين بار توسط احمد بن طاووس در حل الاشكال (ص 25) به وی نسبت داده شد (قس: علامۀ حلی، 8؛ ابن داوود، 1-4؛ تستری، 1، 27، جم‍ ‌) و تنها در ذكر راويان و محدثانِ ضعيف بوده است، بحث پی‌گير و گسترده‌ای در ميان رجال‌شناسان متأخر درگرفته و شخصيتی از او ساخته شده كه بيشتر معرف نويسندۀ كتاب الضعفاء است (نك‍ : ه‍ د، الضعفاء؛ نيز در مورد اثری احتمالی از او در زمينۀ ممدوحين، نك‍ : علامۀ حلی، 241؛ ابن داوود، 383؛ شوشتری، 1 / 292).

مآخذ

ابن داوود حلی، حسن بن علی، الرجال، به كوشش جلال‌الدين محدث، تهران، 1342ش؛ ابن طاووس، احمدبن موسی، «حل الاشكال»، همراه التحرير الطاووسی، به كوشش محمد حسن ترحينی، بيروت، 1408ق / 1988م؛ افندی اصفهانی، عبدالله، رياض العلماء، به كوشش احمد حسينی، قم، 1403ق؛ تستری، عبدالله بن حسین، الضعفاء، نسخۀ عكسی موجود در كتابخانۀ مركز؛ شوشتری، محمد تقی، قاموس الرجال، تهران، 1379ق؛ طوسی، محمدبن حسن، الفهرست، به كوشش محمد صادق بحرالعلوم، نجف، مرتضويه؛ همو، همان، نجف، حيدريه، 1380ق / 1960م؛ علامۀ حلی، حسن بن یوسف، الرجال، نجف، 1381ق / 1961م؛ نجاشی، احمدبن علی، الرجال، به كوشش موسی شبيری زنجانی، قم، 1407ق؛ ياقوت، ادبا.

حسن انصاری