ابن عیاش، احمد

اِبْنِ عَيّاش، احمد بن محمد بن عُبيدالله جوهری (د 401ق / 1011م)، محدث امامی. دربارۀ تولد وی تاريخ بخصوصی نقل نشده است، اما می‌توان با استفاده از تاريخ وفات اقدم مشايخ او تاريخ تولد او را تخمين زد. بنابر دو سندی كه ابن عياش خود در مقتضب الاثر (صص 3، 24) نقل كرده، ترديدی نيست كه وی از ابوبكر محمد بن عبدالله انماطی (د 286ق، خطيب، 5 / 432) استماع حديث كرده و با وصف حالی كه آورده، می‌توان تخمين زد كه ابن عياش حدود 270ق متولد شده باشد. وی چنانكه از بررسی مشايخ و شاگردانش برمی‌آيد، بخش عمدۀ عمر خود را در بغداد گذرانيده است. تنها از يك سفر وی به سامرا در حوالی 339ق اطلاع در دست است (ابن عياش، 12). اين سفر بايستی كوتاه بوده باشد، زيرا ابن عياش در 340ق ظاهراً در بغداد از سهل بن محمد طرطوسی حديث شنيده است (همو، 18). وی پس از عمری طولانی در بغداد درگذشت (طوسی، الفهرست، 33). پدر و جد او از افراد سرشناس بغداد در دورۀ آل حمّاد بودند. مادرش سكينه دختر ابويعلی حسين بن يوسف از رجال برجستۀ آل حمّاد و برادر ابوعمر محمد بن يوسف قاضی بود (همانجا؛ نجاشی، 85). خانوادۀ ابن عياش هم از جانب پدر و هم از جانب مادر از اهل علم بوده‌اند و چنانكه خود متذكر شده است (طوسی، مصباح، 741)، خاندان او با ابوالقاسم حسين بن روح نوبختی از نواب خاص در ارتباط بوده‌اند. جدّ وی عبيدالله از علمای شيعۀ بغداد و در واقع از اولين مشايخ ابن عياش بوده است (ابن نجار، 2 / 43-44). كتاب مقتضب الاثر جای شبهه‌ای در اينكه ابن عياش شيعۀ اثناعشری بوده، باقی نمی‌گذارد؛ با اين حال ابن عياش چندان مورد مهر شيوخ بغداد نبوده است (نك‍ : نجاشی، 86)، نجاشی (ص 85) و طوسی ( الفهرست، 33، رجال، 449) متذكر شده‌اند كه ابن عياش در اواخر عمر دچار اضطراب گرديده است. طوسی (همانجاها) و نجاشی (همانجا) از سعۀ روايت ابن عياش تمجيد كرده‌اند. ذكر زمان و مكان در برخی موارد (ابن عياش، 12، 18، 31)، توضيح در مورد نحوۀ تحمل حديث (همو، 31، 41، 53)، توضيح دربارۀ موارد دقيق اختلاف در روايت يك حديث (همو، 18-21) و توضيح در مورد تقطيعاتی كه به جهت ضرورت در حديث انجام داده (همو، 50، 51)، همه از شواهد دقت ضبط او در حديث است (نيز برای شاهدی بر وسواس او در روايت، نك‍ : ابن عياش، 24).
از مقايسۀ احاديث ابن عياش با نظاير آن در ديگر كتب حديث ميزان دقت وی در ضبط حديث اعم از سند و متن بيشتر آشكار می‌شود. به عنوان نمونه حديثِ جابربن سمره (ابن عياش، 4؛ قس: بخاری 1(1) / 401؛ ابن ابی زينب نعمانی، 62) و حديث سعيد بن غزوان (ابن عياش، 9؛ قس: ابن ابی زينب نعمانی، 44؛ ابن بابويه، 1 / 281) را می‌توان ذكر كرد. ابن عياش چنانكه در مقدمۀ مقتضب الاثر متذكر شده، در مواردی به نقدِ حديث نيز پرداخته است (مثلاً نك‍ : ص 5؛ خزاز، 43).
در ميان مشايخ او در حديث، علی رغم اينكه اغلب آثار وی از دست رفته، نام بيش از 40 تن در دست است. از جملۀ آنان می‌توان از ابن عقدۀ همدانی، ابوعلی صولی، عبدالله بن جعفر حميری، احمد بن محمد بن يحيی عطار، ابن حمزۀ طبری، ابن جعابی، محمد بن احمد منصوری، سهل بن محمد طرطوسی و حسين بن علی بزوفری نام برد (ابن عياش، جم‍ ؛ ابن شاذان، 47، 128؛ طوسی، مصباح، 736، 759؛ طبرسی، 349، 370-373). از شاگردان و روات مشهور ابن عياش می‌توان ابن شاذان قمی، نجاشی، خزاز قمی و جعفر بن محمد دوريستی را نام برد (ابن شاذان، جم‍ ؛ نجاشی، 63؛ خزاز، جم‍ ؛ ابن ابی الرضا، 168). شيخ طوسی در موارد متعدد ( الفهرست، 33؛ رجال، 449؛ الغيبة، همانجا؛ مصباح، 739) با واسطۀ «جماعة» يا «جماعة من اصحابنا» از ابن عياش نقل كرده كه بايد مقصود وی برخی از شيوخ معروفش چون شيخ مفيد و حسين بن عبيدالله غضائری باشد (در مورد ديگر شاگردان وی، نك‍ : كراجكی، 256؛ ابن نجار، 2 / 43-44؛ طبرسی، 349؛ علامۀ حلی، 111؛ آقابزرگ، طبقات، 24).
ابن عياش، به عنوان حلقۀ واسطه در روايت آثار سلف كوشش بسيار كرده است، چنانكه برخی از اين آثار تنها به همت او به دست آيندگان رسيده و برخی چون طب الائمۀ پسران بسطام تا امروز محفوظ مانده است. از ميان آثار شيعه و سنی كه وی روايت كرده، می‌توان از الحصال و الكمال ابن عنبسه، التخريج عبيدبن كثير و كتابهای وكيع بن جراح و موسی بن عيسی منصوری نام برد (ابن عياش، جم‍ ؛ نجاشی، جم‍ ؛ علاّمۀ حلی، 116-117).
ابن عياش اطلاعات رجالی وسيعی داشته و علاوه بر آثاری كه مستقلاً در اين علم تأليف كرده، در جای جای مقتضب الاثر نيز به حسب مناسبت به بحثهاي رجالی پرداخته است. به عنوان نمونه توضيحی كه ابن عياش (ص 8) در مورد نسبت «طاطری» داده، در قياس با توضيحات مراجعی چون انساب سمعانی (9 / 6) و معجم البلدان ياقوت (3 / 488) جالب توجه است. نجاشی در رجال خود به كرات از ابن عياش استفاده كرده، ولی به هر دليل مطالب مربوط به جرح و تعديل را از وی نقل نمی‌كند.
نظری به عناوين آثار مفقود ابن عياش و قطعات پراكندۀ باقی مانده از آنها نشان می‌دهد كه وی از افرادی بوده كه در ثبت تاريخ ائمۀ متأخر شيعه و نيز تاريخ غيبت صغری (260-329ق / 874-941م) نقش بسزايی داشته‌اند و اين امر از آن جهت بيشتر حائز اهميت است كه وی خود غيبت صغری را درك كرده و در مورد مسائل مطروحه دربارۀ آن دوره، چون مسألۀ ادعای ابوبكر بغدادی شخصاً درگير ماجرا بوده است (نك‍ : طوسی، الغيبة، 255). جز آنچه ذكر شد، مطالبی نيز در مورد تاريخ ائمۀ متقدم از وی نقل شده است (نك‍ : همو، مصباح، 749، 759؛ ابن شهر آشوب، مناقب، 4 / 379).
ابن عياش، به گفتۀ شاگردش نجاشی (ص 86) در ادب و شعر نيز چيره‌دست بوده است. برخی از عناوين موجود در فهرست آثار وی نمودار اطلاع او در تاريخ ادبيات عرب است.
ابن عياش ظاهراً از حرفۀ جواهرسازی ارتزاق می‌كرده است. وی نه تنها خود به لقب «جوهری» شهرت داشته، بلكه ابن نجار (2 / 43) جد او عبيدالله را نيز جوهری خوانده و اين دلالت بر خانوادگی بودن اين حرفه در ميان آنان دارد. مهارت ابن عياش در جواهرسازی تا اندازه‌ای بوده كه در اين زمينه به تأليف نيز پرداخته است.

آثـار چاپی

مقتضب الاثر فی النص علی الائمة الاثنی عشره اين كتاب كه يك بار در 1346ق در نجف و بار ديگر در 1379ق در قم به چاپ رسيده، حاوی مجموعه‌ای از احاديث ــ عمدتاً از طريق اهل سنت ــ در اثبات ائمۀ اثناعشر است. اين كتاب از نخستين آثار اماميه در اين باره بود و خزاز قمی شاگرد ابن عياش تا حد زيادی از آن تأثير گرفته و در واقع بايد كفاية الاثر وی را كوششی در جهت تكميل كار استاد دانست. از آنجا كه مؤلف در مقتضب الاثر از ابن حمزۀ طبری نقل كرده و ابن حمزه در 356ق / 967م وارد بغداد شده (ه‍ د، ابن حمزه)، تأليف اين كتاب بايد مربوط به بعد از سال مزبور باشد.

آثـار يافت نشده

1. الاغسال. موضوع اين كتاب چنانكه از موارد نقل برمی‌آيد، احاديثی در باب اغسال مندوبه و احتمالاً واجبه بوده است. نسخۀ آن تا قرن 9ق / 15م باقی بوده و كفعمی از آن نقل كرده است (طوسی، الفهرست، 33؛ نجاشی، 86؛ ابن طاووس، اقبال، 21؛ افندی، 6 / 31؛ نوری، 1 / 152-154؛ آقابزرگ، الذريعة، 2 / 252).
2. اخبار ابی هاشم ... (طوسی، نجاشی، همانجاها). از موارد نقل چنين پيداست كه اين كتاب مشتمل بر روايات تاريخی در مورد ائمۀ متأخر بوده است. نسخۀ آن تا قرن 7ق / 13م باقی بوده، طبرسی (ص 349، جم‍‌ ‍)، ابن شهر آشوب (مناقب، 4 / 390) و اربلی (3 / 221) از آن نقل كرده‌اند. علامۀ حلی نيز در اجازه به بنی زهره (ص 110) آن را روايت كرده است.
3. عمل رجب، شعبان و شهر رمضان (طوسی، نجاشی، همانجاها)، كه مورد استفادۀ ابن طاووس در مهج الدعوات (ص 46) قرار گرفته است.
4. مسائل الرجال، كه موضوع آن پرسشهايی از امام هادی (ع) و پاسخهای آنها بوده است. نسخۀ اين كتاب تا قرن 7ق / 13م باقی بوده و ابن ادريس در مستطرفات السرائر (ص 479) و ابن طاووس در الامان (ص 45) از آن نقل كرده‌اند.
ديگر آثار ابن عياش كه نسخه‌ای از آنها تاكنون به دست نيامده، عبارتند از: كتاب فی ذكر الشجاج، اخبار جابر الجعفی، اخبار السيد (اسماعيل الحميری)، شعرابی هاشم الجعفری، ما نزل من القرآن فی صاحب الامر ( الزمان) (عج)، الاشتمال علی معرفة الرجال، كه كتابی كم حجم بوده و در آن راويان هر امام را ذكر كرده است، ذكر من روی الحديث من بنی ناشرة (يا بنی عمار بن ياسر)، اخبار وكلاء الائمة الاربعة، كه كتابی مختصر بوده است. افزون بر اين از وی كتابی با عنوان اللؤلؤ و صنعته و انواعه، در مورد ساخت لؤلؤ (مرواريد) و انواع آن (طوسی، نجاشی، همانجاها؛ ابن شهر آشوب، معالم، 20) ياد كرده‌اند.

مآخذ

آقابزرگ، الذريعة، همو، طبقات اعلام الشيعة، قرن 5، به كوشش علي نقی منزوی، بيروت، 1391ق / 1971م؛ ابن ابی الرضا، محمدبن حسن، «الاجازة الكبيرة»، بحار الانوار، مجلسی، بيروت، 1403ق، ج 104؛ ابن ابی زينب نعمانی، محمد بن ابراهیم، الغيبة، بيروت، 1403ق / 1983م؛ ابن ادريس، محمد، السرائر، تهران، 1390ق؛ ابن بابويه، محمدبن علی، كمال‌الدين، به كوشش علی اكبر غفاری، تهران، 1390ق؛ ابن شاذان، محمدبن احمد، مائة منقبة، قم، 1407ق؛ ابن شهر آشوب، محمدبن علی، معالم العلماء، نجف، 1380ق / 1961م؛ همو، مناقب آل ابی طالب، قم، انتشارات علامه؛ ابن طاووس، علی بن موسی، اقبال الاعمال، تهران، 1390ق؛ همو، الامان من اخطار الاسفار و الازمان، نجف، 1370ق / 1951م؛ همو، مهج الدعوات، بمبئی، 1299ق؛ ابن عياش، احمدبن محمد، مقتضب الاثر، قم، 1379ق؛ ابن نجار، محمدبن محمود، ذيل تاريخ بغداد، به كوشش قيصر فرح، حيدرآباد دكن، 1401ق / 1981م؛ اربلی، علی بن عیسی، كشف الغمة، بيروت، 1401ق / 1981م؛ افندی اصفهانی، عبدالله، رياض العلماء، به كوشش احمد حسينی، قم، 1401ق؛ بخاری، محمدبن اسماعیل، التاريخ الكبير، حيدرآباد دكن، 1402ق / 1982م؛ خزاز قمی، علی بن محمد، كفاية الاثر، قم، 1401ق؛ خطيب بغدادی، احمدبن علی، تاريخ بغداد، قاهره، 1349ق؛ سمعانی، عبدالكريم بن محمد، الانساب، حيدرآباد دكن، 1398ق / 1978م؛ طبرسی، فضل بن حسن، اعلام الوری، نجف، 1390ق / 1970م؛ طوسی، محمدبن حسن، امالی، بغداد، 1384ق / 1964م؛ همو، رجال، نجف، 1380ق / 1961م؛ همو، الغيبة، نجف، 1385ق؛ همو، الفهرست، به كوشش محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف، مكتبة المرتضويه؛ همو، مصباح المتهجد و سلاح المتعبد، تهران، 1338- 1339ق؛ علامۀ حلی، حسن بن یوسف، «الاجازة الكبيرة»، بحار الانوار مجلسی، بيروت، 1403ق، ج 104؛ كراجكی، محمدبن علی، كنز الفوائد، تبريز، 1322ق؛ نجاشی، احمدبن علی، رجال، به كوشش موسی شبيری زنجانی، قم، 1407ق؛ نوری، ميرزا حسين، مستدرك الوسائل، تهران، 1318-1321ق؛ ياقوت، بلدان.

احمد پاکتچی