ابن غانم، عبداللطیف

اِبْنِ‌ غانِم‌، عبداللطيف‌ بن‌ عبدالرحمن‌ بن‌ احمد بن‌ علی‌ بن‌ غانم‌ عبادی خزرجی‌ مقدسی‌ (786-856ق‌ / 1384-1452م‌)، عارف‌، شاعر، سيّاح‌ و فقيه‌ شافعی‌. ابن‌ غانم‌ (يا به‌ گفتۀ خودش‌ غانمی‌) به‌ ابن‌ بنانه‌ نيز شهرت‌ داشت‌ (سخاوی‌، 3 / 327؛ طاش‌ كوپری‌ زاده‌، 66). در قدس‌ زاده‌ شد و دوران‌ كودكی‌ و جوانی‌ را در آنجا گذراند. قرآن‌، صرف‌ و نحو، فرايض‌، فقه‌، معانی‌ و بيان‌ را نزد پدر و معقولات‌ را نزد عبدالعزيز فرنوی‌ فراگرفت‌. سپس‌ به‌ تصوف‌ روی‌ آورد. در 815ق‌ / 1412م‌ رهسپار ديار مغرب‌ شد و در 817ق‌ از تونس‌ برای‌ ادای‌ فريضۀ حج‌ به‌ مكه‌ رفت‌. در بازگشت‌ از سفر حج‌ با تنی‌ چند از مشايخ‌ مُسراتا (طرابلس‌)، تونس‌ و تلمسان ديدار كرد و پس‌ از 820ق‌ به‌ زادگاه‌ خود، قدس‌، مراجعت‌ نمود. ورود زين‌الدين‌ خوافی‌ به‌ قدس‌ و اقامت‌ وی‌ در خانۀ ابن‌غانم‌ (همانجا) سرآغازِ مجاهدتهای ‌تازه‌ای‌ در زندگی‌ ابن‌غانم‌ شد. زين‌الدين‌ مؤسس‌ طريقۀ زينيّه‌ (از شاخه‌های ‌سلسلۀ سهرورديه‌) در تركيۀ عثمانی‌ بود (نك‍ : تريمينگهام،‌ 78, 270). ابن غانم‌ به‌ طريقۀ زينيه‌ وارد شد و چندی‌ بعد همراه‌ پير و مراد خود خوافی‌، رهسپار خراسان‌ گرديد. وی‌ 3 سال‌ در خدمت‌ خوافی‌ به‌ سر برد و به‌ امر او به‌ خلوت‌، رياضت‌ و مجاهدت‌ پرداخت‌ و سپس‌ به‌ اشارت‌ وی برای‌ تكميل‌ مجاهدات‌ به‌ جام‌ رفت‌ تا در كنار مزار شيخ‌ احمد جام‌ (ژنده‌ پيل‌) به‌ رياضت‌ و چله‌نشينی‌ مشغول‌ شود. وی‌ از خوافی‌ اجازۀ ارشاد گرفت‌ و سرانجام‌ خليفه‌ و جانشين‌ او در طريقت‌ شد (طاش‌ كوپری‌ زاده‌، 26، 67؛ سخاوی‌، 3 / 327). پس‌ از بازگشت‌ به‌ دمشق‌ عازم‌ تركيه‌ شد و به‌ قونيه‌ رفت‌. در قونيه‌ به‌ زيارت‌ مزار بزرگان‌ عرفان‌، از جمله صدرالدين‌ قونوی‌ و مولوی‌ شتافت‌. او خود حالاتی‌ را كه‌ در زيارت‌ مزار اين بزرگان‌ بر او گذشته‌، ذكر كرده‌ است‌ (همانجا؛ طاش‌ كوپری‌ زاده‌، 67). مدت‌ اقامت‌ وی‌ را در تركيه‌ 3 سال‌ ذكر كرده‌اند. آوازۀ وی در تركيه‌ چنان‌ شد كه‌ سلطان‌ مراد از سلاطين‌ عثمانی‌ خواستار ديدار او گرديد (سخاوی، همانجا: ظاهراً مقصود سلطان‌ مراد دوم‌ ابن‌ محمد است‌)، اما ابن‌ غانم‌ نپذيرفت‌ و به‌ رغم‌ آنكه‌ سلطان‌ پنهانی نزد وی‌ شتافت‌، ابن‌ غانم‌ از ديدار او خودداری‌ كرد و ديگر بار رهسپار قدس‌ شد و تا پس‌ از 840ق‌ / 1436م‌ در آنجا اقامت‌ كرد، آنگاه‌ به‌ قاهره‌ رفت‌ و در مسجدی‌ خلوت‌ گزيد (همو، 3 / 327- 328). از سفرهای‌ ديگر وی‌ خبری‌ در دست‌ نيست‌، ولی‌ در اواخر عمر به‌ بورسه‌ رفته‌ و در آنجا درگذشته‌ است‌. او خود تاريخ‌ ورود خويش‌ را به‌ بورسه‌ اول‌ شعبان‌ ذكر كرده‌ و گفته‌ است‌ كه‌ تا آخر رمضان‌ با جمعی‌ از علما به‌ خلوت‌ نشسته‌ بوده‌ (طاش‌ كوپری‌ زاده‌، 67-68)، اما روشن‌ نيست‌ كه‌ اين‌ واقعه‌ در چه‌ سالی‌ روی‌ داده‌ است‌. مرگ‌ ابن‌ غانم‌ در قلعۀ بورسه‌ رخ‌ داد و در زاويه‌ای‌ منسوب‌ به‌ خود وی به‌ خاك‌ سپرده‌ شد (همو، 69).
از جملۀ شاگردان‌ و مريدان‌ وی‌ می‌‌توان‌ تاج‌الدين‌ ابراهيم‌ بن‌ يخشی فقيه‌ را ذكر كرد كه‌ در قونيه‌ به‌ درك‌ محضر ابن‌ غانم‌ نايل‌ شد و بعد همراه‌ وی‌ به‌ بورسه‌ رفت‌ و مرتبۀ ارشاد يافت‌ و پس‌ از درگذشت‌ ابن‌ غانم‌ خليفه‌ و جانشين‌ او شد (همو، 113). ابن‌ وفا، شيخ‌ سنان‌ و پيری‌ خليفۀ حميدی‌ نيز در زمرۀ شاگردان‌ وی‌ بوده‌اند (نك‍ : همو، 113، 238؛ فرات‌، به‌ نقل‌ از مجدی‌، 245).

آثـار

 از كتب‌ وی‌ آنچه‌ اكنون‌ موجود است‌، اينهاست‌: 1. تحفة واهب‌ المواهب‌ فی‌ بيان‌ المقامات‌ و المراتب‌ يا كتاب‌ التحفة فی‌ بيان‌ المقامات‌ و المراتب‌ (خديويه‌، 7(2) / 585؛ كوپريلی‌، 2 / 340، 572؛ GAL, II / 300; GAL, S, II / 323; ESC2, II / 31-33؛ طاش‌ كوپری‌ زاده‌، 68) كه‌ آن‌ را می‌‌توان‌ مهم‌ترين‌ اثر او دانست‌. حاجی‌ خليفه‌ (1 / 376-377، 2 / 1999) در سه جا عنوان‌ اين‌ اثر را با تفاوت‌ اندكی‌ ذكر كرده‌ و آن‌ را دو اثر پنداشته‌ است‌ و يك‌ بار آن‌ را به‌ محمد بن عبدالرحمن‌ بكری‌ نسبت‌ داده‌ و تاريخ‌ پايان‌ آن‌ را ذيحجۀ 922 گفته‌ است‌؛ 2. حاوی‌ القلوب‌ (نک‍ :GAL، همانجا)؛ 3. مجموعه‌، (GAL, S، همانجا)؛ 4. كتاب‌ الامر بالمعروف‌ و النهی عن‌ المنكر (بغدادی‌، 1 / 616). حاجی‌ خليفه‌ (2 / 1398) پايان اين‌ تأليف‌ را در ربيع‌الاول‌ 853 ذكر كرده‌ است‌؛ 5. كشف‌ الاعتقاد فی‌ الردّ علی‌ مذهب‌ الالحاد (همو، 2 / 1487؛ بغدادی‌، همانجا)؛ 6. شفاء المتألم‌ فی‌ آداب المعلم‌ و المتعلم‌ (همانجا؛ حاجی‌ خليفه‌، 2 / 1056)؛ 7. رسالة فی مقامات عبادالله‌ و مراتبهم‌ (همو، 1 / 893)؛ 8. اقتباس‌ رفع‌ الالتباس‌ فی‌ بيان‌ طريق الناس‌ (همو، 1 / 134-135). وی‌ آثار منظومی‌ نيز داشته‌ است‌، از جمله‌ منظومۀ رائيّۀ نفحة الاسحار و رحلة الاسرار علی‌ منهج‌ المختار الی‌ مشهد الانوار (همو، 2 / 1968؛ بغدادی‌، همانجا). به‌ گفتۀ سخاوی‌ (3 / 328) وی‌ منظومه‌ای‌ نيز به‌ نام العقد، برای‌ فرزند خود سرود و نيز شرحی‌ موسوم‌ به‌ الدر اليتيم‌ فی‌ حل‌ العقد النظيم‌، بر آن‌ نوشت‌. سخاوی‌ (همانجا) ابياتی از آن‌ را نقل‌ كرده‌ است‌. مولی‌ فناری‌ نامه‌ای‌ منظوم‌ برای‌ او فرستاده‌ كه‌ وی‌ آن را به‌ نظم‌ جواب‌ داده‌ و طاش‌ كوپری‌‌زاده‌ (صص‌ 26-27) هر دو را نقل‌ كرده‌ است‌.

مآخذ

 بغدادی، هديه‌؛ حاجی‌ خليفه‌، كشف‌؛ خديويه‌، فهرست‌؛ سخاوی‌، محمد بن عبدالرحمن، الضوء اللامع‌، قاهره‌، 1354ق‌؛ طاش‌ كوپری‌‌زاده‌، احمدبن مصطفی، الشقائق‌ النعمانية، به‌ كوشش‌ احمد صبحی‌ فرات‌، استانبول‌، 1405ق‌؛ فرات‌، احمد صبحی‌، حاشيه‌ بر الشقائق‌ (نك‍ : طاش‌ كوپری‌‌زاده‌ در همين‌ مآخذ)؛ كوپريلی‌، خطی‌؛ نيز:

ESC2 ; GAL; GAL, S; Trimingham, Spencer, The Sufi Orders in Islam, London, 1971.

مینا حفیظی