جوف

جوف، استانی در عربستان سعودی و همچنین نام چندین مـوضع در شبـه جـزیرۀ عربستـان. این استان با 108 هزار کمـ 2 مساحت و 042‘395 تن جمعیت (1387ش / 2008م) در شمال غربی عربستان سعودی، در جنوب وادی سرحان در سرزمینی پست، میان کوههای شمَّر ودروز واقع است («فرهنگ ... »، npn.؛ وهبه، 61؛ کحاله، 215؛ «تاریخ ... »، بش‍‌ ).
جوف در گذشته به سبب واقع شدن بر سر راههایی که نواحی داخلی جزیرةالعرب را به سرزمین شام متصل می‌ساخت، از اهمیت ویـژه‌ای بـرخـوردار بود (نک‍ : کحـاله، همـانجا؛ فیلبی، «عربستان ... »، 84) و اهالی شام آن را باب النجد می‌خواندند (نک‍ : والین، 44-51). جوف دارای هوای معتدل و آب شیرین است که از طریق حفر چاه تأمین می‌شود (کحاله، 216). جوف از مراکز کشاورزی عربستان سعودی به‌شمار می‌رود و این پیشه در این استان رونق فراوان دارد و محصولاتی چون گندم، جو، سبزیجات، لیمو، انگور و خرما در آنجا به عمل می‌آید. خرمای جوف نسبت به دیگر جایهای عربستان سعودی مرغوب‌تر است و صنایع چوبی و نساجی (بافت پارچه‌های پشمی) در این استان رواج دارد. از پارچه‌های پشمی در آنجا عبایی دوخته می‌شود که به عبای جوفی شهرت دارد (همانجا؛ وهبه، 60-61).
از شهرهای مهم این استان الحدیثة القدیمة، الجوف (در گذشته دومة الجندل)، القُریّات، سَکاکه، صُوَیر و طُبرجل را می‌توان نام برد. شهر سکاکه بزرگ‌ترین شهر و مرکز جوف است و در 2008م / 1387ش، دارای 594‘28 تن جمعیت بوده است («فرهنگ»، npn.؛ وهبه، 60). یکی از ویژگیهای معماری در روستاهای استان جوف این است که در کنار برخی از خانه‌های آن برجهایی برپا شده که دارای در و پنجره هستند و در بعضی موارد برجها جزئی از خانه به شمار می‌روند (کحاله، همانجا).
در این استان آثار تاریخی فراوانی وجود دارد. از جمله می‌توان به اعمدة الرجاجیل، بنایی دایره‌ای شکل با شعاع 400 متر در 10 کیلومتری شهر سکاکه، اشاره کرد؛ دیگر قلعۀ مارد در شهر جوف که در کتیبه‌های آشوری، از آن یاد شده است. از ارتفاع این قلعۀ سنگی به سبب تخریب، کاسته شده است؛ مسجد عمر بن خطاب از دیگر آثار تاریخی شهر جوف است که او در 17ق، هنگام عزیمت به بیت‌المقدس، بنایی سنگی و قدیمی را در این شهر به مسجد تبدیل کرد. امروزه این مسجد در محلۀ الدرع جـوف در کنـار بـاب البرج ــ یکی از دروازه‌های قدیمی شهر ــ پابرجا ست. در سدۀ 13ق این مسجد تنها مسجد مناره‌دار شهر بود و در زمان ملک عبدالعزیز بن سعود (سل‍ 1345-1373ق / 1926-1953م) مرمت شد («تاریخ»، بش‍ ؛ جاسر، 1 / 359-362).
شهر جوف در حدود 50 کیلومتری شهر سکاکه، مرکز این استان، جای دارد. این شهر که تا سدۀ 12ق / 18م دومة الجندل خوانده می‌شد، سابقه‌ای بسیاری دیرینه دارد (برای آگاهی از تاریخ این شهر، نک‍ : ه‍ د، دومة الجندل).
این شهر که به جوف العامر یا جوف العمر نیز شهرت داشت، در اواخر سدۀ 12ق / 18م به دست آل سعود تصرف شد و تا پیش از مرکزیت یافتن شهر سکاکه، از نظر اداری ـ سیاسی مهم‌ترین شهر منطقه بود (جاسر، 1 / 359؛ لاریمر، VIII / 935؛ «راهنما ... »، 568). در اوایل سدۀ 13ق / 19م محمدعلی پاشا (1183-1265ق / 1769-1849م)، خدیو مصر، برای سرکوب وهابیها، به قلمرو آنـان ــ از جمله جـوف ــ حمله کرد و آنـان را شکست داد، اما این امر شورش اهالی جوف منجر شد (والین، 54). در 1324ق / 1906م نواف بن نوری، از خانوادۀ شعلان، جوف را به تصرف درآورد، اما در 1340ق / 1921م آل سعود این منطقه را از خانوادۀ شعلان بازپس گرفت (فیلبی، «جوف ... »، 243).
چندین موضع دیگر به نام جوف در جزیرةالعرب وجود دارد، از آن جمله‌اند: 1. وادی الجوف، که رودی است واقع در سرزمین قحطان؛ 2. جوف در شمال شرقی یمن میان حضرموت و نجران، که به سبب اقامت قبیلۀ مراد در آنجا به جوف مراد نیز شهرت داشته و امروزه نیز نام استانی در شمال شرقی یمن است و 7 شهرستان را شامل می‌شود ( الموسوعة ... ، 2 / 915-916؛ مقحفی، 1 / 373-374؛ اطلس المملکة ... ، 11، 26؛ «اطلس ... »، 132).
پیرامون این استان را کوههایی در بر گرفته و به واسطۀ آب فراوان از دوران باستان مورد توجه قبایل مختلفی از جمله بنی‌تمیم و بنی‌همدان بوده، و آثار باستانی فراوانی در آن یافت شده است (علی، 2 / 119؛ حجری، 1(1) / 199-200؛ مقحفی، همانجا).
جغرافیانویسان مسلمان نیز در آثار خود از این جوف و نواحی آن و همچنین قبایلی که در آن اقامت داشتند، یاد کرده‌اند (نک‍ : همدانی، 154-155؛ یاقوت، 2 / 157-158).

مآخذ

اطلس المملکة العربیة السعودیة، به کوشش محمد صبحی عبدالحکیم و دیـگران، بیروت، مکتبة لبنـان؛ «تـاریخ منطقۀ الجـوف» (نک‍ : مل‍‌ )؛ جـاسر، حمـد، المعجم الجغرافی للبلاد العربیة السعودیه، ریاض، 1397ق / 1977م؛ حجری یمانی، محمد، مجموع بلدان الیمن و قبائلها، به کوشش اسماعیل اکوع، صنعا، 1416ق / 1996م؛ علی، جواد، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، بیروت، 1969م؛ کحاله، عمر رضا، جغرافیة شبه جزیرة العرب، به کوشش احمدعلی، قاهره، 1384ق / 1964م؛ مقحفی، ابراهیم احمد، معجم البلدان و القبائل الیمنیة، بیروت، 1422ق / 2002م؛ الموسوعة الیمنیة، به کوشش احمد جابر عفیف، صنعا، 1423ق / 2003م؛ والین، گ. آ.، صور من شمالی جزیرة العرب فی منتخب القرن التاسع عشر، ترجمۀ سمیر سلیم شبلی، بیروت، 1971م؛ وهبه، حافظ، جزیرة العرب فی القرن العشرین، قاهره، 1387ق / 1967م؛ همدانی، حسن، صفة جزیرة العرب، به کوشش محمد اکوع، صنعا، 1403ق / 1983م؛ یاقوت، بلدان؛ نیز:

Aljouf University, http: / / ww1 / ju.edu.sa / ju / modules / extras / aljouf / ju_ hist. php; Atlas of the World, Macmillan, 1997; Philby, J., «Jauf and the North Arabian Desert», The Geographical Journal, London, 1923, vol. LXII, no. 1; id, Saʿudi Arabia, Beirut, 1968; Lorimer, J. G., Gazetteer of the Persian Gulf' Oman and Central Arabia, London, 1986; The Middle East Intelligence Handbooks 1943-1946, London, 1987; The World Gazetteer, www.world-gazetteer.com.

پرویز امین