جوعی

جوعی، ابوعبد الملک قاسم بن عثمان عبدی دمشقی (د 248ق / 862 م)، صوفی و محدث. از اوایل زندگی او اطلاعی در دست نیست، تنها می‎دانیم که به قبیلۀ بنی‎عبد‎قیس منسوب بود و از همین ‎رو، او را عبدی خوانده‎اند (نک‍ : سمعانی، 9 / 190). وی به سبب ریاضت بسیار در تحمل گرسنگی و تشنگی به جوعـی شهرت یـافت (نک‍ : همو، 3 / 414؛ ابن‎جوزی، صفة ... ، 4 / 236؛ ابن‎اثیر، 1 / 253؛ نووی، 92) و در منابعْ هم‌طراز با صوفیان نامداری چون سری سقطی، ذوالنون مصری، احمد بن حرب و محمد بن اسلم به شمار آمده است (ذهبی، سیر ... ، 12 / 79). تصوف جوعی از قرآن و حدیث، مایه می‎گرفت. وی اهل زهد و انقطاع بود و در سخنان او کمتر نشانی از ذوق، کشف و الهام دیده می‎شود.
از مهم‎ترین معاصران جوعی، می‎توان ابوسلیمان دارانی (ه‍ م) را نام برد (یاقوت، 2 / 431؛ قس: امین، 87-88). زاهدان دیگری چون مضاء بن عیسی، ولید بن مسلم، جعفر بن عون عَمری و ابومعاویه اسود نیز از جمله مشایخ او بودند (ذهبی، همان، 12 / 77؛ ابن‎عساکر، 58 / 281-282). جوعی با ام‎هارون خراسانی، زن زاهد دمشقی نیز آشنایی داشته است (ابن‎جوزی، همان، 4 / 303-304؛ ابن‎عساکر، 36 / 135) و احمد بن ابی‎الحواری (ه‍ م)، موسوم به ریحانة الشام هم از دوستان و هم‎صحبتان او بود، هر چند که جوعی را در فضیلت از ابن‎ ابی الحواری برتر دانسته‎اند (ذهبی، همان، 12 / 77-78). از جمله شاگردان جوعی نیز می‎توان به یوسف بن حسین رازی و محمد بن احمد بن‎ سید حمدویه‌ اشاره کرد (همان، 11 / 111-112، 248، تاریخ ... ، 73، 151).
با آنکه برخی جوعی را از نزدیکان سَرّی سقطی و حارث محاسبی دانسته‎اند (ابشیهی، 160)، اما از چگونگی ارتباط او با این افراد گزارشی در دست نیست. تنها می‎دانیم که برخی از زاهدان و محدثان از شهرهای دیگر برای تعلیم گرفتن از او به دمشق سفر می‎کردند (نک‍ : بغدادی، 332؛ ابن‎جوزی، همان، 4 / 236-237)، و اینکه جوعی به سفر حج رفته بود و در آنجا امکان دیدار با دیگر مشایخی که به زیارت خانۀ خدا آمده، و یـا در آنجا مجاور بودند، وجود داشته است (نک‍ : ابن‎عساکر، 37 / 208).
جوعی در مسجد جامع دمشق جلساتی داشت که در آنها به نقل حدیث و ترویج تعالیم صوفیانۀ خود می‎پرداخت (همو، 49 / 116، 120). وی را می‎توان از جمله کسانی دانست که در منطقۀ شام اساس زهد را بر پایۀ تحمل گرسنگی قرار داد. او همچون دیگر صوفیان و زاهدان برجستۀ عصر خود، معیار زهد را بر اساس تجربۀ شخصی و آموخته‎های خود در نظر می‎گرفت و زهد را با گرسنگی کشیدن یکی می‎دانست (ابونعیم، 9 / 323؛ غزالی، 4 / 228). تأکید وی بر زهد و ورع تا آنجا بود که به تسامحِ دوستان خود هم اعتراض می‎کرد (نک‍ : ذهبی، سیر، 12 / 78-79؛ ابن‎عساکر، 49 / 120-121).
باید اشاره کرد که تحمل گرسنگی و افراط در جوع از دیرباز در میان زاهدان شام امری رایج بود و به همین سبب صوفیه و زهاد شام را دست‌کم تا سدۀ 4ق / 10م، به‌طورکلی «جوعیه»‌ می‌نامیدند (کلابادی، 22؛ ابن‌تیمیه، 10 / 368 ؛ ابن‌عساکر، 53 / 119). همچنین از همین ‌رو است که در شام علاوه بر قاسم بن عثمان جوعی، زهاد دیگری همچون ابوعلی محمد بن سلیمان نیز با لقب جوعی خوانده می‌شدند (ابن‌عدی، 3 / 374).
از جوعی سخنانی دربارۀ اهمیت ایثار، رضا، ورع، سکوت، خوف و اطاعت از خدا نقل شده است (ابن‌عساکر، 49 / 118-119). در سخنان جوعی دربارۀ محبت، طاعت، خوف و گناه نیز می‎توان رد پایی از تأویلات صوفیانه دید. برای نمونه، او اصل محبت را معرفت به خدا می‎داند و بر کسب معرفت تأکید می‎ورزد. به نظر می‎رسد که جوعی با برخی از تعالیم اخلاقی یهود نیز آشنا بوده است (ابونعیم، همانجا؛ ابن‎جوزی، المنتظم، 11 / 302؛ ابشیهی، همانجا؛ ذهبی، همان، 12 / 79).
قاسم از اهل حدیث، و از جمله کسانی بود که قرآن را قدیم می‎دانستند. او کسانی را که به مخلوق بودن قرآن باور داشتند و یا اندیشه دربارۀ قرآن را جایز می‎دانستند، تکفیر می‎کرد (لالکایی، 2 / 294-296، 327). جوعی از جمله محدثان قابل اعتماد اهل سنت است (ذهبی، همان، 12 / 77؛ ابن‎عماد، 3 / 223) و بر خلاف همنام بصری خود، مورد تأیید منابع حدیثی بوده است (دربارۀ قاسم بن عثمان بصری، نک‍ : عقیلی، 3 / 480؛ ذهبی، المغنی، 2 / 520). او تنها کسی است که از طریق مالک بن انس حدیث «ما بین قبری و منبری روضة من ریاض الجنة» را به پیامبر (ص) نسبت می‎دهد (همو، سیر، 12 / 77-78). جوعی از محدثانی چون سفیان بن عیینه و عبدالله بن نافع حمصی (د 221ق / 836 م) و دیگران حدیث روایت کرده است (ابن جوزی، صفة، 4 / 237؛ ذهبی، همان، 12 / 77).
ابن‎عساکر در معرفی زاهدان اهل دمشق از دو شخصیت به نام جوعی یاد می‎کند: قاسم جوعی صغیر که همان قاسم بن عثمان جوعی است، و قاسم جوعی کبیر (49 / 222؛ نیز نک‍ : ابن‎ملقن، 396-397). وی همچنین می‎افزاید که احمد بن ابی الحواری از قاسم جوعی کبیر روایت می‎کند و قاسم جوعی صغیر از دوستان ابوسلیمان دارانی است. اما چنین تفکیکی در منابع دیگر دیده نمی‎شود (نک‍ : ابونعیم، 9 / 322-324).

مآخذ

ابشیهی، محمد، المستطرف، به کوشش عبدالله انیس طباع، بیروت، دارالقلم؛ ابن‎اثیر، علی، اللباب، قاهره، 1357ق؛ ابن‌تیمیه، احمد، مجموع فتاوى، به کوشش عبدالرحمان بن محمد نجدی، ریاض، 1412ق؛ ابن‎جوزی، عبدالرحمان، صفة الصفوة، به کوشش محمود فاخوری و محمد رواس قلعه جی، بیروت، 1406ق؛ همو، المنتظم، به کوشش محمد عبدالقادر عطا و مصطفى عبدالقادر عطا، بیروت، 1412ق / 1992م؛ ابن‌عدی، عبدالله، الکامل فی ضعفاء الرجال، به کوشش سهیل زکار، بیروت، 1405ق؛ ابن‎عساکر، علی، تاریخ مدینة دمشق، به کوشش علی شیری، بیروت، 1417ق / 1996م؛ ابن‎عماد، عبدالحی، شذرات الذهب، به کوشش عبدالقادر ارناؤوط و محمود ارناؤوط، دمشق، 1408ق / 1988م؛ ابن‎ملقن، عمر، طبقات الاولیاء، به کوشش نورالدین شریبه، بیروت، 1406ق / 1986م؛ ابونعیم اصفهانی، احمد، حلیة الاولیاء، بیروت، 1405ق / 1985م؛ امین، شریف یحیىى، معجم الفرق الاسلامی، بیروت، 1406ق / 1986م؛ بغدادی، محمد، التقیید لمعرفة رواة السنن و المسانید، به کوشش کمال یوسف حوت، بیروت، 1408ق؛ ذهبی، محمد، تاریخ الاسلام، حوادث و وفیات 301-310ق، به کوشش عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، 1413ق / 1992م؛ همو، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و صالح سمر، بیروت، 1404ق / 1984م؛ همو، المغنی فی الضعفاء، به کوشش نورالدین عتر، قطر، 1987م؛ سمعانی، عبدالکریم، الانساب، حیدرآباد دکن، 1383ق / 1963م؛ عقیلی، محمد، کتاب الضعفاء الکبیر، به کوشش عبدالمعطی امین قلعه‌جی، بیروت، 1404ق / 1984م؛ غزالی، محمد، احیاء علوم الدین، بیروت، دار احیاء التراث العربی؛ کلابادی. محمد، التعرف لمذهب اهل التصوف، بیروت، 1400ق / 1980م؛ لالکایی، هبة‎الله، شرح اصول اعتقاد اهل السنة و الجماعة، به کوشش احمد سعد حمدان، ریاض، 1402ق؛ نووی، یحیى، بستان العارفین، به کوشش محمد حجار، دمشق، 1405ق؛ یاقوت، معجم البلدان، بیروت، 1399ق.

مسعود تاره